بخشی از مقاله
چکیده
امروزه برای برنامهریزی اوقات فراغت و تعطیلات پرداختن به امر گردشگری یکی از ملزومات زندگی شده است. انتخاب مقاصد گردشگری با توجه به ارزش، نوع، کیفیت و کمیت آن شرایط رقابتی در پرداختن با امکانات و تسهیلات مقاصد و مراکز گردشگری را برای مسئولان زیر بنایی و روبنایی گردشگری گسترده تر نموده است. نیاز به امکانات رفاهی مناسب و سالم از ابتدائی ترین حقوق استفاده کنندگان و ساکنان در محیطهای گردشگری است. در این تحقیق سعی شده است با شناخت نیازهای مراکز و مقصدهای گردشگری در نقاط شاخص گردشگر پذیر گیلان - شهرک ماسوله - وضعیت آن را بررسی نموده، پیامدها ی مثبت و منفی حاصل از گردشگری را بر پیکره محیط طبیعی شناسایی کرده و از سویی دست اندازهایی که در طبیعت رخ داده و بر گردشگری تاثیر گذار بوده را بیان کرده است.
با دریافت اطلاعات و شاخص استانداردهای محیطی که نهادها و ارگانهای زیربط در فراهم نمودن محیط زندگی سالم در نواحی مورد تحقیق در دستور کار خود دارند و در حال فعالیت هستند را کسب نموده و با توجه به جمعیت سرانه مصرف آب، تولید زباله، ترافیک و آلودگی هوا و همچنین میزان کیفیت امکانات موجود گردشگری پیامدهای زیست محیطی گردشگری نواحی تحقیق بررسی شده است. در نهایت با استفاده از مدل swot به ضعفها، قوتها، فرصتها و تهدیدهای محیط طبیعی، گردشگری و نظام زیر ساختها و تجهیزات شهری شهرک تاریخی ماسوله پرداخته شده است.
کلمات کلیدی:گردشگری، پیامدهای زیست محیطی، توسعه پایدار، swot، ماسوله
مقدمه
امروزه گردشگری به عنوان یک پدیده اثرگذار بر فرآیند توسعه شهرها و روستاها توجهات زیادی را به خود جلب کرده است. این پدیده از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، اکولوژیکی و... اثرات شگرفی از خود به جای می گذارد که هر یک از این ابعاد در جهات مثبت و منفی مورد مطالعه پژوهشگران قرار گرفته است. همچنین پیشرفت و توسعه صنعت گردشگری در جهت نیل به توسعه پایدار، ارتباط تنگاتنگی با چگونگی نگرش سیاست گزاران، برنامه ریزان و گردشگران به مسائل زیست محیطی هر جامعه دارد. از دیدگاه گردشگری زیست محیطی هرگونه تغییرکمّی و کیفی حساب شده در فعالیت های گردشگری، سبب پیدایش تغییر تعادل زیست محیطی شده و تخریب های غیرقابل جبرانی را سبب می گردد.
به هرحال برای پایداری یک منطقه گردشگری که از مواهب طبیعی بهره زیادی می برد، پرداختن به پیامدهای ناشی از رشد فعالیت های گردشگری که هم به آثار مثبت و هم آثار سوء احتمالی اشاره دارد، بسیاری از قابلیتها و تنگناها را برای مدیران و برنامه ریزان گردشگری آشکار و نمایان خواهد کرد و آنها را قادر خواهد ساخت تا متناسب با توانهای خدادادی یک منطقه، به رونق صنعت گردشگری و توریسم در آن بپردازند. این در حالی است که کمترین بازخوردهای منفی و پیامدهای سوء نیز محتمل و مورد انتظار خواهد بود. لذا برای حفاظت و صیانت از مواهب طبیعی گردشگرپذیر همانند مناطق جنگلی و ییلاقی، چشمه ها، آبشارها، سواحل دریا، تالاب، غارها و سایر چشم اندازهای زیبای طبیعی که باید بعنوان میراثی برای نسلهای بعدی باقی بماند، توجه به پیامدهای برجای مانده از رشد فعالیت های گردشگری بر پیکره محیط زیست یک منطقه در قالب طرحهای پژوهشی میتواند در این راستا راهگشا باشد.
با در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی جهت برنامه ریزی به شناخت محیط طبیعی نیاز میباشد. معرفی و شناخت محیطهای جغرافیایی از نظر پتانسیلهای محیطی میتواند در راستای طرحهای آمایش سرزمین کارشناسان را یاری دهد. گردشگری با کیفیت محیط زیست وابستگی بسیار شدید دارد و میتوان با شناخت فعالیتهای گردشگری و برنامه ریزی برای آن با توجه به توانهای محیطی، از بروز ناهنجاریها در محیط زیست منطقه جلوگیری نمود. داشتن جاذبه های تاریخی و طبیعی بسیار در محدوده مورد مطالعه شهر ماسوله میباشد از جمله عواملی است که میتواند قابلیت برنامه ریزی برای توسعه گردشگری را در این شهر فراهم کند. گردشگری در این منطقه میتواند هم اثرات مثبت بر محیط زیست بگذارد و هم اثرات منفی. البته این موضوع بستگی به این دارد که گردشگری چگونه مدیریت و اجرا شده است.
برای مثال بهره برداری نامناسب و بیش از ظرفیت از منابع طبیعی، قطع بی رویه درختان جنگل، تغییر کاربری حاصلخیز ترین اراضی جلگهای و جنگلی، آلودگی رودخانهها و آلودگی زیست محیطی از مهمترین چالش های زیست محیطی است که به رغم وجود قابلیت های ممتاز جغرافیایی در منطقه به چشم می خورد. گردشگری به نیروی آموزش دیده کافی نیاز دارد و مشارکت هر متخصص جایگاه خاص خود را داشته و برآیند آن می تواند به جلوگیری از بروز آسیب های زیست محیطی منجر شده و در نهایت به توسعه پایدار گردشگری درسطح منطقه تبدیل شود. هدف از این مقاله بررسی پیامدهای زیست محیطی توسعه گردشگری در شهر ماسوله است تا بتوان توسعه گردشگری را هم زمان با در نظر گرفتن محیط زیست مورد توجه قرار داد.
گردشگری یکی از بزرگترین فعالیت های اقتصادی اجتماعی در جهان است که جنبه های روان شناختی، جامعه شناختی، سیاسی و زیست محیطی را شامل میشوداهمّیت. گردشگری تنها به ایجاد اشتغال و درآمد محدود نمیگردد بلکه با برنامه ریزی درخور و پایدار با توانهای منطقه میتوان منافع عمده اقتصادی اجتماعی، فرهنگی، محیطی و سیاسی را ایجاد کند و باعث توسعه ملی گردد. بطوری که امروزه در اقصی نقاط جهان، فعالیتهای گردشگری باعث ایجاد تحول در بخشهای مختلف کشاورزی، صنعت و خدمات شده است. همچنین با شناخت جاذبههای فرهنگی تاریخی و طبیعی بسیار در سراسر ایران ضمن تحکیم هویت ملی در جهت جلب گردشگران را فراهم می کند از این رو باید موانع را برطرف و تسهیلات لازم را جایگزین کرد که در آنها فعالیت های فرهنگ ساز، روشنگر و ارزان در فرآیند سفر نقش دارند - رحیمی، [1] - 1384 نگرش و دیدگاه مدیران و برنامه ریزان و دست اندرکاران مسائل زیست محیطی هرجامعه ای ارتباطی مؤثر با پیشرفت و توسعه فعالیت های گردشگری دارد.
تا حدی که هر عملی در زمینه فعالیت های مربوط به گردشگری انجام می گیرد، بر پیکره محیط زیست تأثیرگذار است. مسائل مربوط به گردشگری باعث تغییرات زیست محیطی می گردد وگاهاً اثرات غیرقابل جبران هم با خود به همراه دارد. لذا ارائه برنامه مدیریت زیست محیطی گردشگری امری مهم تلقی میشود تا با ارائه روش های مناسب موجبات کاهش یا حذف اثرات منفی و افزایش اثرات مثبت را باعث گردد و به نظر میرسد یکی از مناسبترین روش ها برای رویارویی با مخاطرات زیست محیطی اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه است که در این رابطه ارزیابی پیامدهای زیست محیطی گردشگری، تأمین اطلاعات کافی از تأثیر فعالیت های گردشگری به محیط زیست منطقه و مسیر گردشگری، مؤثر تلقی میشود.
از طرفی برای پایداری فعالیتهای گردشگری شهر ماسوله که از مواهب طبیعی بهره زیادی می برد، پرداختن به پیامدهای ناشی از رشد فعالیت های گردشگری که هم به آثار مثبت و هم آثار سوء احتمالی اشاره دارد، بسیاری از قابلیت ها و تنگناها را برای مدیران و برنامه ریزان گردشگری این شهر آشکار و نمایان خواهد کرد و آنها را قادر خواهد ساخت تا متناسب با توانهای خدادادی این منطقه، به رونق صنعت گردشگری و توریسم در آن بپردازند.
این در حالی است که کمترین بازخوردهای منفی و پیامدهای سوء بر محیط زیست ماسوله نیز محتمل و مورد انتظار خواهد بود. از آنجایی که گردشگریغالباً سبب تغییرات کاربری طبیعی - باغات، زمین های کشاورزی، تحت تأثیر قرار گرفتن اراضی جنگلی و مرتعی - و تبدیل شدن آنها به کاربریهایی از قبیل راه، هتل و پذیرایی می گردد و یا سبب آلوده شدن آب های سطحی - استخرهای طبیعی، تالاب و رودخانه ها - میگردد و یا با رفتارهای نامناسب گردشگران سبب به مخاطره افتادن حیات گیاهی و جانوری می شود، پرداختن به پیامدهای زیست محیطی گردشگری در یک منطقه از جمله شهر ماسوله که محدوده مطالعاتی پژوهش حاضر میباشد،اهمّیت موضوع تحقیق را به خوبی بازگو مینماید. لذا نتایج بدست آمده از آن می تواند در طرحها و برنامههای آینده مدیران شهری در راستای رشد و شکوفایی فعالیتهای گردشگری ماسوله، مؤثر و مفید واقع شود.
پیشینه تحقیق
رونق گردشگری در هر مکان جغرافیایی در کنار پیامدهای مثبت و منفی اقتصادی اجتماعی، اثرات زیست محیطی به همراه دارد که در صورت ادامه یافتن میتواند خسارتهای جبران ناپذیری را به بار آورد. امروزه حجم فعالیتهای بشر و تأثیر آن بر محیط زیست از چنان ابعادی برخوردار شده است که حوزه نفوذ آلودگیها و تخریب محیط زیست به نقطه خاصی از جهان محدود نشده بلکه اقصی نقاط جهان را در نوریده است - هنربخش، [2] - 1385 از اینرو در پژوهش حاضر به نتایج برخی از تحقیقات مشابه که در آنها به پیامدهای زیست محیطی ناشی از فعالیتهای گردشگری پرداخته شده، توجه گردید که در زیر به آنها اشاره شده است: بوتلر - 1980 - سیر تکامل توسعه گردشگری را براساس نمودار ی تحت عنوان چرخه حیات گردشگری به تصویر کشیده است او در مطالعات خود به این نتیجه رسیده که عدم توجه به آثار منفی زیست محیطی به سقوط و نزول چرخه تکامل توسعه گردشگری منجر می شود.
پوروخشوری - 1380 - تأکید می کند که رشد گردشگری به هر دو صورت خارجی و بومی سهم پایداری در رشد اقتصادی منطقه دارد لیکن تأثیرات زیست محیطی را در منطقه بجا میگذارد. عباسپور و همکارانش - - 1380 [4]در مقاله ای تحت عنوان مدیریت حفظ محیط زیست نوار ساحلی جنوبی دریای خزر که در مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست به چاپ رسیده است، به این نتیجه رسیدند که در خصوص وضعیت زیست محیطی دریای خزر و سواحل جنوبی آن، فعالیت و تهدید زیست محیطی فعلی موجود در منطقه مورد بحث آلودگی ها و تخریب از جمله مهمترین تهدیدها بر شمرده شده است و حفاظت از محیط زیست دریای خزر و سواحل آن نیازمند یکسری الزامات زیست محیطی نظیر پیشگیری آلودگی، فرایند کنترل آلاینده هاو پالایش آلودگی هاست.
نصیری و همکارانش - 1380 - در مقاله ای تحت عنوان عوامل مدیریتی در زمینه حل مشکلات سازمانهای غیردولتی زیست محیطی در ایران که در مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست به چاپ رسیده است، به این نتیجه رسیدند که سازمان های غیردولتی به عنوان نهادهای رسمی، مردمی و خودجوش میتوانند دولت را برای حفاظت از محیط زیست، جهت داده و انگیزه های لازم را برای جلب و مشارکت گسترده مردم در حفظ، احیاء و بهره برداری اصولی از محیط زیست ایجاد کنند.
برقعی و همکارانش - [5] - 1380 در مقالهای تحت عنوان مطالعات زیست محیطی شهرک های صنعتی ایران که در مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست به چاپ رسیده است، فاکتورهای زیست محیطی این شهرکها را مورد بررسی و ارزیابی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که بدلیل عدم مدیریت درست درون شهرها و عدم آموزش و آگهی دست اندرکاران از طرف سازمانها با معضلات زیست محیطی و زیان ناشی از آن متوجه جامعه و اقتصاد کشور میشود. با این وضعیت بررسی آلودگی زیست محیطی نشان میدهد که بدلیل مسائل اقتصادی و فقر و کمبود سرمایه، در کشورهای جهان سوم به محیط زیست توجه کمتری میشود .
شاکری - - 1383 در تحقیقات پایان نامه خود در زمینه آسیب پذیری گردشگری به این نتیجه رسیده که با بهره برداری بیش از ظرفیت از منطقه، مشکلات زیست محیطی و اجتماعی و فرهنگی ظهور میکند و توازن بین روابط گردشگران و جوامع به حداقل میرسد به این ترتیب در صورت عدم توجه به تجدید حیات گردشگری، توسعه منطقه مورد نظر با نزول مواجه می گردد.رضوانی - [6] - 1383 در مطالعهای در شمال تهران به این نتیجه رسیده که گسترش گردشگری بصورت خودجوش و فاقد برنامه ریزی بوده است لذا پیامدهای نامطلوبی مانند مهاجرت همراه با کاهش جمعیت دائمی روستاها، بروز تضاد اجتماعی بین جامعه میزبان و مهمان، رکود فعالیتهای کشاورزی و دامداری و همچنین آلودگیهای زیست محیطی را به همراه دارد.
محدوده مورد مطالعه:
شهرک تاریخی ماسوله در 36 کیلومتری شهر فومن و در منتهی الیه جنوب غربی استان گیلان، در تقاطع سه استان گیلان، زنجان و اردبیل واقع شده است. این شهرک با وسعت 160,000 متر مربع و در ارتفاع 1050 متری از سمت شمال و شمال شرقی به شهرستان ماسال، از غرب به شهرستان خلخال اردبیل، از جنوب به پشتکوه خمسه زنجان و از مشرق به جلگه فومن محدود است. همچنین این شهرک در کنار رودخانه ای به نام ماسوله رود خان واقع شده است. شرایط طبیعی ماسوله به شکلی است که از سه جهت شمال، جنوب و غرب به کوه متصل است. و از شرق به درّه ای زیبا سایه افکنده است. و از ویژگی های دیگر این شهرک میتوان به سقف خانهها، کوچه ها و خیابانها که به صورت پلکانی هستند اشاره کرد. این شهرک همچنین دارای صنایع دستی و سوغات منحصر به فرد میباشد که خود به تنهایی میتواند جاذب گردشگر باشد.
بدنه اصلی مقاله:
برای بررسی پیامدهای زیست محیطی گردشگری از یافتهها و پایشهای انجام شده توسط ارگانهای زیربط که به بررسی و پایش وضعیت میزان آب و پسآب، آلودگی هوا و ترافیک، میزان تولید زباله، طغیان رودخانه و سیل، حیات وحش، اماکن عمومی - سرویسهای بهداشتی و اغذیه فروشیها، فضا سازی، طراحی و مقاوم سازی، اماکن عمومی که بر اساس مجموعه قوانین و مقررات زیست محیطی کشور تدوین شده است - مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست کشور - دادههای آماری را نسبت به پیامدهای مثبت و منفی در نواحی مورد تحقیق تجزیه و تحلیل کرد.
