بخشی از مقاله
چکیده:
امور خیریه به منزله بازویی تواناست که به یاری بخش های مختلف جامعه می شتابد. در امور آموزشی هم با توجه به محدودیت هایبودجه های دولتی و از طرفی با اهمیّت بودن این بخش در پیشرفت و توسعه جامعه، نقش امور خیریه در توانمند سازی امور آموزشی به ویژه آموزش های رسمی - مدرسه ای - می تواند با ارزش باشد. در سال های اخیر برخی از بنیادهای خیریه به کمک آموزش و پرورش آمده اند و از طرق گوناگون به این نهاد عمومی کمک کرده اند.
برخی به نوسازی مدارس اقدام کرده اند و برخی تجهیزات مورد نیاز مکان های آموزشی را فراهم کرده اند . یکی از بنیادهایی که علاوه بر ساخت مدارس جدید و اهدای تجهیزات آموزشی،برای توانمند سازی دانش آموزان سخت کوش که مشکل مالی دارند، از جهت علمی هم کمک کرده است، بنیاد علمی-آموزشی قلم چی است.
در این مقاله تاثیر امور خیردر بهبود نتایج کنکور دانش آموزانی که بورسیه ی بنیاد علمی-آموزشی قلم چی بوده اند، از طریق روش تحلیلی - توصیفی مورد بررسی قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که بنیاد قلم چی از طریق آزمون های برنامه ای منظم، اهدای کتاب های کمک آموزشی، ارایه ی خدمات پشتیبان آموزشی و ایجاد انگیزه در دانش آموزان بورسیه ی این بنیاد، توانسته سطح علمی ایشان را نسبت به اولین آزمون در آزمون های نهایی به نحو قابل ملاحظه ای ارتقا ببخشد تا این دانش آموزان در کنکور نتایج بهتری کسب نمایند و بدین طریق سطح علمی جامعه را بهبود بخشد.
مقدمه
اقوام آریایی نژاد ، خاصه ایرانیان از جمله ملل قدیم، به شمار می آیند که به پیروی از کیش و آیین خود به انجام کارهای نیک چون آبادانی و دستگیری مستمندان توجه بسیار داشتند و عرصه های امور خیریه ،طبعا" دارای نذورات و موقوفات بسیاری برای نگهداری معابد و آتشکده های خود بوده اند که پاره ای از آنها ،در بعضی از شهرهای ایران نظیر یزد و کرمان، هنوز در بین زرتشتیان باقی و دایر است. - شهابی،1343،ص - 1265 تفکر خیرخواهی ونیک اندیشی در تعالیم زرتشت به آنها آموخته بود که یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و خیرات و کمک به فقرا نمایند،بسیاری از نیکو کاران زرتشتی، پیش از مرگ، تمام یا قسمتی از دارایی خود را وقف مراسم "گاهنبار" و کمک به تهیدستان و هم کیشان خود می کردند.
ریشه این سنت به اوایل دوره پیشدادیان باز می گردد که اعتقاد داشته اند،جمشید، شاه پیشدادی ، اولین بنیانگذار گاهنبار بوده است. - امیدیانی ، 1372،ص - 46اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین آیین الهی، با نگاهی جدی و قاطع، به این امر نگریسته است.آیات فراوان قرآنی در خصوص اثرات وضعی و پاداش اخروی امور خیریه تاییدی است براین سخن و روایات ائمه اطهار - ع - نیز تاکید مجدد بر این امور کرده است. - سپنتا، 1346 ، ص - 35 باظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمانان، ایرانیان مسلمان به عنوان بخشی از جامعه عظیم اسلامی همانطور که درتمام شئون علمی ، ادبی و کشورداری و ... از سایر مسلمانان ممتازتر و پیشروتر بودند، در کار خیر هم کماکان پیشقدم شدند و درمصارف وقف، ابتکاراتی از خود نشان دادند.
در دین مبین اسلام با توجه به تاکید و سفارش پیامبر اکرم - ص - و ائمه اطهار - ع - آموزش علم و دانش بسیار با ارزش است و از فضایل شمرده می شود . به همین دلیل یکی از انواع کارهای خیر و عام المنفعه که مورد توجه افراد نیکوکار واقع شده ، ساخت مدرسه و کمک به محصلان بی بضاعت یا کم بضاعت بوده است تا ایشان را در انجام این کار بافضیلت یاری کنند و در نهایت موجبات رشد و تعالی جامعه را فراهم آورند. افراد نیکوکار و ثروتمند در طول تاریخ سهم قابل توجهی در این امر داشته اند.
بخشی از این تلاشها در تاریخ به ثبت رسیده است. بسیاری از مدارس معروف کشور ما در قرون اخیر ساخته خیران و نیکوکاران بوده است. از جمله این مدارس می توان به مدرسه سپهسالار - به سال - 1283توسط میرزا محمدخان قاجار سپهسالار و مدرسه ناصریه - به سال - 1297 توسط میرزا حسین خان سپهسالار و مدرسه شیخ عبدالحسین - به سال - 1276و مسجد مدرسه معمارباشی یا صنیعه - به سال - 1303 اشاره کرد.
یکی از افراد نیکوکار که در دو دهه اخیر در جهت ارتقای سطح دانش جامعه، تلاش نموده است آقای کاظم قلم چی است که با تاسیس کانون فرهنگی آموزش و سپس وقف کردن آن ، گام باارزشی در این زمینه برداشته است. کانون فرهنگی آموزش قلم چی در15 شهریور 1384 برگسترش دانش وآموزش وقف عام شد و علاوه بر ساخت تعداد زیادی مدرسه و کتابخانه و همچنین تجهیز کتابخانه ها و مدارس مناطق محروم ، بورسیهی آموزشی و مالی دانشآموزان مستعد و سختکوش در مناطق محروم را هم به عنوان یک هدف باارزش دنبال می کند که در این مقاله این موضوع مورد بررسی قرار گرفت.
مقاله حاضر با هدف پاسخگویی به این سوالات صورت گرفته است : - 1 آیا امور خیر در آموزشهای رسمی تاثیر گذاشته است؟ - 2 در صورتی که پاسخ سوال اول مثبت است، این تاثیر پذیری چگونه بوده و تا چه حد موجب رشد و پیشرفت آموزش شده است؟ - 3 بنیاد علمی- آموزشی قلم چی به عنوان یک بنیاد خیریه در بهبود نتایج کنکور دانش آموزان بورسیه این بنیاد چه تاثیری داشته است؟
به این منظور تاریخچه امور خیریه در ایران ،از طریق مقالات موجود ، به طور اجمالی مورد بررسی قرار گرفت ، سپس تاثیر بنیاد علمی- آموزشی قلم چی در کمک به بهبود نتایج کنکور دانش آموزان مستعد که دچار مشکلات مالی بودند ، بررسی شد. ازابتدای این تحقیق چنین مفروض بود که با توجه به اینکه در طول تاریخ بسیاری از دانشمندان از مدارس وقفی و از عواید موقوفات برای کسب دانش و پیشرفت علمی استفاده کرده اند؛ بنابراین امور خیر در امور آموزش تاثیر مثبت داشته است.
به عنوان یک نمونه ملموس و قابل بررسی در میان بنیادهای خیریه آموزشی که در دهه اخیر در این زمینه قدمهای باارزشی برداشته است ،بنیاد علمی - آموزشی قلم چی از جهت تاثیر آن بر نتایج کنکور دانش آموزان بورسیه مورد بررسی قرار گرفت و با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی چگونگی تاثیرگذاری بر نتایج کنکور دانش آموزان بورسیه بررسی گردید. پیکره و جامعه آماری این پژوهش را نتایج کنکور دانش آموزان بورسیه تشکیل می دهد.
پیشینه پژوهش
درمورد سنت پسندیده وقف و امور خیر تحقیقات بسیاری صورت گرفته است ، اما درمورد تاثیر امور خیر و وقف در امور آموزشی و بخصوص در آموزشهای رسمی تحقیق جامعی صورت نگرفته است.در برخی مقالات اشاره ای به سنت نیکوی مدرسه سازی توسط خیّران شده است.سه مقاله از الهام ملک زاده درمورد وضعیت امور خیریه در سه شهر ایران - تهران ، اردبیل و قزوین - نوشته شده است که در آنها به ساخت مدرسه توسط افراد نیکوکار اشاره شده است.اما نگارنده این مقاله ، به پژوهشی که به طور مستقل در مورد موضوع
تاثیرنهادهای غیردولتی بر آموزشهای رسمی صورت گرفته باشد، برخورد نکرد.
بحث
تاریخچه امور خیر در ایران
در زمانی که سراسر دنیای غرب ، در تاریکی جهالت قرون وسطی فرو رفته بود و هیچ گونه دستگاه فرهنگی و بهداشتی نداشت و نشانی از موسسات خیریه و مظاهر تمدن و سازمانهای اجتماعی در آنجا دیده نمی شد، در میان ملل اسلامی و بخصوص ایران ، با الهام از حقیقت و ایمان،با سادگی تمام کارهایی که امروزه در قالب مقررات و تشریفات انجام می شود،اعمال می شد.
با تشکیل دولتهای نیمه مستقل ایرانی همچون طاهریان ،صفاریان و سامانیان ، اوقاف هم، یکی از مسائل مورد توجه حکومتها بود و چون پس از غلبه مسلمانان بر ایران، اراضی مفتوحه را یا در قبال دریافت پاداش و یا به دلخواه از ایرانیان گرفتند،آنها را به دلائل مختلف به صورت موقوفه در آوردند و روستائیان ، با پرداخت مال الاجاره در املاک مزبور دارای حق انتفاع شدند. - لمپتون ، 1345 ، ص - 81 دیوان موقوفات که بر املاک موقوفه نظارت داشت ، نتیجه چنین جریانی بود که در دستگاه سامانیان به چشم می خورد.
در دوره آل بویه ، در شهرهای بزرگ ایران و عراق عجم عرب - بغداد - ، املاک بسیاری برای انجام امور فرهنگی، بهداشتی و دینی، به دست شاهان و شاهزادگان و مردم عادی وقف شد.در این راستا بیمارستان معروف عضدی-که ساخت و ساز آن را عضدالدوله دیلمی ، در سال 368 ه.ق.آغاز کرد و درسال 371 ه.ق. به پایان رسید- در ساخت بیمارستان های دیگر در شهرهای مختلف تاثیر گذاشت - انصاری قمی ،1374 ، ص - 96و از آن منابع تاریخ عربی ، به نام فارسی "مارستان" و "مارستانات" یاد شده است.
در دوره سلجوقی،در سراسر ایران بناهای عام المنفعه زیادی ساخته شد و وزیرانی چون خواجه نظام الملک طوسی،مراکز علمی بزرگی بنیان نهادند و موقوفات بسیاری جهت تامین مخارج استادان و شاگردان آن مراکز در نظر گرفتند که معروف ترین آن ها "مدرسه نظامیه بغداد" است.اگرچه اسناد به جا مانده،موید این است که در یک مقطع خاص زمانی، نه تنها عواید موقوفات به مصارف خاص نمیرسید، بلکه غصب اموال و املاک موقوفه رواج داشته است.
با یورش مغولان، نهادها و تشکیلات دیوانی،دچار هرج و مرج شدند.رسیدگی به موقوفات و مسایل عام المنفعه نیز، از این قاعده مستثنی نبود.
حتی در دوره ایلخانی تا زمان اسلام آوردن ایلخانان ، این وضع ادامه داشت. تنها از عصر غازان ، پاره ای از موقوفات،وضع سابق خود را بازیافت، ولی اموال وقفی بسیاری،کماکان در دست غاصبان باقی ماند - اصیلی ،1373، ص. - 107 شاید بتوان گفت تصاحب اموال موقوفه ، یکی از مظاهر مبارزه میان دو گروه بوده است؛یکی بزرگان لشکری که اغلب از صحرانشینان مغول بوده اند و دیگر روحانیون مسلمان که تولیت موقوفات را بر عهده داشتند
ربع رشیدی میراث بازمانده خواجه رشیدالدین فضل االله ، در عصر ایلخانی است.این موقوفه ، شامل بیمارستان ، کتابخانه، مسجد و مدرسه بوده است.واقف برای تکمیل مدرسه و کتابخانه و نشر کتب و تامین هزینه زندگی و تحصیل طلاب موقوفاتی در نظر گرفته بود که این خود، بهبود وضع اوقاف و امور خیریه را در این دوره نشان می دهد.
با اسلام آوردن ایلخانان مغول ، این رویه متحول شد و رو به سامان نهاد؛ولی نباید از نظر دور داشت که مسئله وقف اموال ، تنها به مسلمانان تعلق نداشت بلکه حق وقف و امتیازات ناشی از آن، شامل کلیساها و صومعه های عیسویان هم می شده است.خانقاه هم در این مقوله می گنجیده است و اغلب مدارس،بر بنیاد موقوفات اداره میگردید.
حکومت اوقاف"وابسته به " دیوان قضا" در قالب تشکیلاتی منظم، برای اداره کردن اوقاف در عصر ایلخانان به وجود آمد و تحت نظارت قاضی القضات، شکل گرفت و رئیس آن را "حاکم اوقاف" می خواندند. - بیانی،1371،ص - 544-542 با گذشت زمان ، گسترش موقوفات در ایران ادامه یافت؛ اما گسترش وسیع آن را باید مربوط به دوران صفویه،به خصوص دوره شاه عباس و بعد از آن دانست. - باستانی پاریزی، 1357،ص - 74مهم ترین موقوفات دوره صفوی ، متعلق به آستان قدس رضوی و نیز آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی است. - ملک زاده،1383، ص - 40 در دوره ی افشار، سیاست نادر بر این بود که دستور ضبط موقوفات را صادر نماید در نتیجه بسیاری از املاک موقوفه توقیف شد و به انضمام املاک خالصه در آمد و در دفاتر ثبتی اراضی - که از آن پس به "رقبات نادری" معروف شد- به ثبت رسید
