بخشی از مقاله
چکیده
یکی از بنیادهای خیریه شاخص در کشور، بنگاه خیریه آب لوله است. این بنگاه در 1302 خورشیدی به ابتکار و همفکری شوکت الملک، از امرای محلی منطقه، و جمعی از خیرین و اعیان شهر شکل گرفت. هدف اصلی این بنگاه تأمین آب شرب مورد نیاز ساکنان بیرجند بود. در راستای تحقق این هدف، بیرجند به عنوان اولین شهر برخوردار از آب لوله کشی مطرح گردید. شهری که لوله کشی آن بر پایتخت تقدم داشت.
در اساسنامه 18 ماده ای بنگاه، اهداف شهر، حدود اختیارات هیأت مدیره، مدیرعامل و نیروهای اجرایی دقیقأ مشخص گردیده است. از بررسی اقدامات بنگاه از گذشته تاکنون می توان دریافت که این مؤسسه وقفی در نوع خود بی نظیر است و به صورت وقف عام مشابهی ندارد و ظرفیت مایملک منقول و غیرمنقول آن میلیاردها ارزش دارد. مسؤلیت آبرسانی شهروندان تا سال 1372 یعنی مدت 7 سال با بنگاه آبلوله بوده که در این مدت این مهم را به خوبی به انجام رسانده است.
بعد از تصویب قانون تأسیس شرکت های آب و فاضلاب، این مسؤلیت به شرکت های مذکور واگذار شد. این روند واگذاری این بنیاد خیریه را با مشکلات عدیده وحتی تصرف مایملک آن روبرو ساخت. مقاله حاضر می کوشد تا بر اساس مطالعه موردی و با تکیه بر بنگاه خیریه آب لوله بیرجند، چالش ها و معضلاتی را که بنگاه آبلوله پس از تأسیس شرکت آب و فاضلاب با آن مواجه شده را بررسی و تحلیل نماید. افزون بر این در این نوشتار راه های مدیریت بحران هایی که بنگاه با آن مواجه شد نیز مطرح شده است. تهدیدها و موانع فراروی بنگاه های خیریه وقفی و آسیب های مربوط به آن را بررسی نماید.
روش این تحقیق در سطح جمع آوری داده ها، کتابخانه ای و میدانی است که در فرآیند این بررسی داده های مورد نظر به شیوه تحلیلی تبیینی تدوین شده است رهیافتهای این بررسی نشانگر چالش ها و معضلات مطرح در بنگاه خیریه آبلوله به طور خاص و مؤسسات خیریه به طور عام می باشد. دستاورد دیگر این پژوهش، شیوه ی مدیریت بحران در مواجهه با تحولات نهادی واجتماعی ونحوه ی مقابله با آسیب های وارده است. مطالعه موردی حاضر به دلیل پرداختن به مباحث آسیب شناسانه ، ازظرفیت مد نظر قرار گرفتن دربحث های کلان آسیب شناسی خیریه هابرخورداراست.
مقدمه :
عوامل متعددی بر روند فعالیت خیریه ها و تداوم آن ها اثرگذارند، در این میان، تحولات نهادی و شکل گیری مؤسسات جدید از زمره عواملی است که بر خیریه ها از جنبه های گوناگون تأثیرگذارده و ادامه کار آن ها را دچار وقفه و رکود می گرداند. مؤسسات و نهادهایی که از نظر کارکردی با مؤسسات خیریه همسان هستند بیشتر از این تأثیرات برخوردار می شوند. بنگاه خیریه آبلوله بیرجند از جمله مؤسسات خیریه ای است که پس از شکل گیری شرکت آب و فاضلاب از ابعاد گوناگون دچار آسیب شده، اما با اتخاذ تدابیری مجددأ سازماندهی و حیات آن تداوم یافت.
مقاله حاضر با نگاهی آسیب شناسانه درصدد تحلیل مشکلاتی است که مؤسسه خیریه آبلوله بیرجند بعد از تأسیس شرکت آب و فاضلاب با آن مواجه شد، در کنار تحلیل این معضلات، راهکارهای برون رفت از بحران و مشکلات این مؤسسه خیریه، نیز مورد ارزیابی قرار گرفته است. با این مقدمات نوشتار حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤالات است که: .1 تأسیس شرکت آب و فاضلاب چه تأثیری در روند فعالیت مؤسسه خیریه آبلوله به جای گذارده است؟ .2 مؤسسه خیریه آبلوله بیرجند جهت مدیریت بحران پیش آمده چه راهکارهایی در پیش گرفت؟ در بررسی پیشینه موضوع مورد بحث گفتنی است به جز مطالب مختصر و پراکنده مطلب مستقلی در این زمینه وجود ندارد.
گستره وقف در خراسان جنوبی:
خیرخواهی، دستگیری از درماندگان و ضعیفان، واگذاری ملک و مال در راه حق در طریق نجات محرومان، در فرهنگ ایران جایگاه برجسته ای دارد و الگوهای ذهنی و حقیقی ایرانیان با این ویژگی ها پیوند دارد. انسان ایرانی اساسأ موجودی مذهبی است و در جزء و کل موجودیت معلوم چندهزار ساله خود، با خالق جهان و نظام حاکم برهستی ارتباط محکم و لایتجزا دارد - شعبانی، . - 217 :1371 التزام و پایبندی به آموزه های دینی در فرهنگ ایرانی، فرد را به قلمرو وجدان سوق داده است. در واقع به تعبیر دکتر زرین کوب حیات دینی انسان را در افعال و اطوار خویش مسئول و مکلف می دارد و سعی در تشخیص خیر و شر را بر وی الزام می نماید - زرین کوب، . - 377-376 :1369 با وجود این شاخصه ها در فرهنگ ایرانی است که زمینه ساز گسترش خیریه ها و رویکرد مردم به سنت وقف شده است.
این فرهنگ و سنت حسنه وقف در پهنه جغرافیایی خراسان جنوبی، امری ریشه دار است که در تمامی ابعاد و زوایای زندگی انسان می توان نمودهای آن را یافت. از مسجد، پل، حمام، تکیه، آب انبار که مصادیق وقف سنتی به شمار می آیند تا درمانگاه، بیمارستان، کتابخانه، مدرسه و دانشگاه که مصادیق وقف در دوره مدرن محسوب می گردند، جملگی پدیده های جغرافیایی اند که در پیوند با بینش و فرهنگ اسلامی و ملی، هریک کارکردی خاص را در جامعه دارا می باشند. افزون بر موارد یاد شده، گستره وقف در خراسان جنوبی را می توان در مراسم تعزیه ائمه اطهار - ع - ، کمک به فقراء و مستمندان، افطار روزه داران، تلاوت قرآن و موارد دیگر مشاهده نمود. بر اساس یک پژوهش انجام شده در اسناد وقفی خراسان جنوبی در سال 1391، در محدوده خراسان جنوبی حدود 5296 موقوفه و نزدیک به 14442 رقبه وقفی وجود دارد.
در بررسی گزیده ای از اسناد این خطه موارد مصرف وقف به شرح ذیل می باشد:
- تعزیه سید الشهداء و ائمه اطهار - ع - که بیشترین مصرف درآمد موقوفات به این امر اختصاص دارد؛
- مصرف فقراء و مترددین؛
- تلاوت قرآن؛
- هزینه مساجد، اعم از فرش، روشنایی و خادم و غیره؛
- هزینه تعمیر حمام؛
- طلبه مدارس علمیه؛
- تعمیر آب شرب حوض و آب انبار؛
- رد مظالم؛
- افطار روزه داران؛
- بقاع متبرکه؛
- مسافرخانه؛
- خرید لوازم التحریر جهت دانش آموزان بی بضاعت؛
- مصارف خاص از جمله ختنه اطفال نیازمند، تهیه شام در شب عید برای فقراء؛
- ایجاد اردوگاه فرهنگی جهت دانش آموزان؛
- تهیه دارو جهت درمان بیماران بی بضاعت؛
- تهیه کفن جهت اموات فقیر؛
- تهیه خشت خام برای قبور مسلمین... . - شاطری، - 16-9 :1391
ذکر همه نمودها و مصادیق امور خیریه بیرجند در این مختصر نمی گنجد، در میان بناء ها و مؤسسات خیریه این شهر1 بنگاه خیریه آب لوله بیرجند، یکی از بنیادهای خیریه شاخص از بعد کارکرد، اساسنامه و ترکیب هیأت مؤسس و دستاوردهای آن به شمار می آید. تأسیس بنگاه آبلوله، تدوین اساسنامه به ویژه ترکیب هیأت مؤسس از ظرفیت بالای سرمایه اجتماعی و فرهنگی در این شهر حکایت می کند.
مفاد اساسنامه بنگاه خیریه آبلوله که متضمن اهداف، ویژگی های ساختاری، وظایف و حدود اختیارات اعضای آن می باشد، می تواند الگویی برای مؤسسات خیریه و عام المنفعه قرار گیرد. در ماده پنجم اساسنامه مذکور اسامی 30 تن از مؤسسان بنگاه درج شده، بررسی پایگاه اجتماعی و طبقاتی این افراد نشانگر حضور طیف متنوعی از عالم مذهبی، نویسنده، روشنفکر، تاجر2، ملاک و نخبگان حکومتی در این ساختار است. این ترکیب متنوع هیأت مؤسس و همگرایی آنان در بنیانگذاری یک مؤسسه مستقل غیر دولتی در کشور آن هم به صورت خیریه و وقفی برای رفاه عمومی خود نمود دیگری از سرمایه اجتماعی و فرهنگی است.
زمینه های شکل گیری و تأسیس بنگاه خیریه آب لوله بیرجند:
از گذشته های دور همواره مردم بیرجند برای دستیابی به آب آشامیدنی با مشکلات عدیده ای مواجه بوده اند. ویژگی های جغرافیایی، استقرار این شهر در حاشیه کویر و کمبود ریزش های جوی از جمله مشکلات مردم این خطه در دستیابی به آب محسوب می گردد. سیاحان خارجی نیز که از بیرجند دیدن کرده از زحمت و هزینه زیاد - تأسیس - آب در این شهر سخن گفته و به شیوه های دشوار دستیابی به آب در آثارشان اشاره کرده اند - هیل، 118 :1378؛ گابریل، . - 251- 250 :1371 در سال 1302 شمسی به ابتکار و هم فکری شوکت الملک و بزرگانی چون میرزا محمد ولی خان اسدی و همراهی و یاری برخی از خیرین شهر بیرجند لوله کشی شد. زمینه های شکل گیری این رخداد مهم به گفت وگوی محمد ولی اسدی، مأمور دولت در بیرجند با شاهزاده معتضدی1 باز می گردد.
اهالی بیرجند از طریق لوله کشی و استقرار شبکه آبرسانی مطرح می سازند: به دنبال این پیشنهاد اسدی و شاهزاده معتضدی نزد شوکت الملک رفته و موضوع را مطرح می نمایند. امیر ضمن موافقت با این طرح، درصدد برگزاری جلسه ای با حضور معاریف شهر بر می آید - آیتی، . - 52- 51 :1376 بر اساس تصمیمات متخذه در جلسه مذکور پیگیری امور مربوط به لوله کشی آب بیرجند به کمیسیونی به همین نام واگذار شد. بدین ترتیب با تلاش های خیرین و پیگیری مسئولین وقت، بیرجند به آب لوله کشی دست یافت. گفتنی است که در این زمان حتی پایتخت هم از آب لوله کشی محروم بود و بهره برداری از آب لوله کشی در تهران در سال 1334 صورت گرفت.
