بخشی از مقاله
چکیده
تشویق و تنبیه دو روش تربیتی است که برای رعایت مقررات و انضباط باید درمدارس مدنظر قرارگیرد. تنبیه در مواردی بکار می رود که رفتار دانش آموز ناپسند،برخلاف مقررات و غیردلخواه است و می خواهیم آن را خاموش و تضعیف کنیم. تنبیه به معنای آگاهانیدن، بیدارکردن، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیارکردن آمده است.
معمولاً روانشناسان تنبیه بدنی را جایز نمیدانند و برای آن عوارض نامطلوبی همچون ترس، عدم یادگیری رفتاردرست، توجیه صدمه زدن به دیگران، پرخاشگری نسبت به عامل تنبیه کننده، جانشین شدن یک پاسخ نامطلوب به جای پاسخ نامطلوب دیگر و الگو برداری از آن توسط دیگران برمیشمارند.
این دو روش باید بطور صحیح بکار رود تا موجب آرامش خاطر گردد.در مورد تشویق و تنبیه مطالعات زیادی توسط روانشناسان صورت گرفته است و ازدیرباز مناقشه بر میزان اثربخشی تنبیه میان دیدگاههای مختلف روانشناختی، علوم تربیتی و اسلام وجود داشته است. این مطالعات نشان می دهد که اثر تشویق بیش از تنبیه است و تا جایی که ممکن است باید از تنبیه خودداری شود زیرا تنبیه عوارضی ناخوشایند را دربردارد.
واژههای کلیدی
مقدمه
همه ما در مورد تشویق و تنبیه چیزهایی می دانیم ، زیرا یا خود به عنوان معلم یا والدین آن را اجرا کرده ایم یا در دوران تحصیل از سوی معلمان و پدر و مادر در مورد ما به مرحله اجرا در آمده است . والدین در خانه و معلمان در سطوح گوناگون تحصیلی ، بیشتر با مقوله تشویق و تنبیه سر و کار دارند . استفاده از تشویق یا تنبیه ، گاه به طور رسمی و با برنامه قبلی و گاه بدون هیچ برنامه و نیت قبلی صورت می گیرد .
تقریباً هر کسی در روز نوعی تشویق یا تنبیه را مستقیم یا غیر مستقیم ، ارادی یا غیر ارادی بر دیگران و یا کسی بر او روا می دارد . امّااحتمالاً کمتر از ماهیت و معنی تشویق و تنبیه و نتایج و عواقب واقعی آن اطلاع دارد .
تنبیه در لغت به معنای آگاهانیدن، بیدار کردن، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیار کردن آمده است. در اصطلاح به عملی گفته میشود که لازمه آن آگاه و هوشیار کردن باشد و به سه معنا به کار میرود:
1. اسکینر میگوید: تنبیه زمانی رخ میدهدکه پاسخ چیز مثبتی را از موقعیت حذف میکند یا چیزی منفی به آن میافزاید. در واقع، تنبیه دور ساختن چیزی از ارگانیسم2 - موجود زنده - است که خواستار آن است، یا دادن چیزی است به کسی که طالب آن نیست. تنبیه به این معنا را تنبیه به معنای عام میگوییم. [1]
2. ارائه پاسخ منفی به ارگانیسم. تنبیه عبارت است از: ارائه یک محرک آزارنده - تقویت کننده منفی - به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش دادن احتمال آن رفتار. اگر پس از انجام رفتاری نامطلوب از سوی کودک،مثلاً گفتن یک حرف زشت، با ارائه یک محرک آزارنده مثل سیلی زدن به او بخواهیمحتماً بروز رفتار نامطلوب را دراو کاهش دهیم، او را تنبیه کرده ایم. تنبیه به این معنا؛ تنبیه به معنای خاص میگوییم.[2]
3. تنبیه بدنی یا کتک زدن. گاهی مراد از تنبیه به همین معناست که ما آن را تنبیه به معنای اخص میگوییم. روشن است که بر طبق معنای اول، تنبیه طیف وسیعی را در بر میگیردکه عبارت است از: تغافل، بیاعتنایی، تهدید، تحقیر، سرزنش، تمسخر، محروم سازی، جریمه، جبران، تغییر چهره، روی برگرداندن و تنبیه بدنی.اما بر طبق معنای دوم، تنبیه دیگر شامل تغافل، بیاعتنایی، محروم سازی و به عبارت دیگر، حذف تقویت مثبت نمیشود. آنچه از میان این معانی سهگانه مورد تردید و بحث واقع شده است، قسم سوم یا تنبیه به معنای اخص است. گرچه برخی از مصادیق تنبیه به معنای خاص دوم، نظیرتهدید، تحقیر، سرزنش و تمسخر نیز کما بیش موردرّد و انکار واقع شده است.[3]
انسان در ادوار گوناگون زندگی ، چه در دوره خردسالی و نوجوانی و چه بزرگسالی و پیری - اعم از زن و مرد - در معرض ارتکاب فساد و شر و بدی قرار داشته و همواره خطر رفتارهای ناستوده اخلاقی وی را تهدید می کند .لذا هرگز نمیتواند خویشتن را از صفات و افعال ناستوده ، تبرئه نموده و به اصطلاح تزکیه نفس نماید:
» من خویشتن را تبرئه نمی کنم زیرا آدمی ، انسان را سخت به کار بد وا می دارد و بدان فرمان می دهد . « - سوره یوسف آیه - 53
پس بشر از لحاظ پاکی و ناپاکی و ارتکاب خیر و شر ، در درجات نسبی و مراحل متفاوت کمال و نقص قرار دارد. در موضوعات مربوط به تربیت کودکان تنبیه از مباحثی است که موجب اختلاف نظر بین طرفداران و مخالفان تنبیه در امر تربیت گردیده است . عده ای از علمای تعلیم و تربیت با تکیه بر علوم روان شناسی تنبیه را روشهای خشن و نامطلوب توصیف کرده و با توجه به مشکلات و زیانهای ناشی از این روش، توصیه نموده اند تا هرگز به عنوان یک شیوه آموزشی مورد استفاده قرار نگیرد. زیرا :
-1 موقتی بودن اثر تنبیه در کاهش رفتار نامطلوب
-2 ایجاد انزجار و نفرت در تنبیه شونده نسبت به تنبیه کننده
-3 ایجاد روحیه پرخاشگری در تنبیه شونده
-4 کودکان را ترسو به بار می آورد و به وسیله تنبیه شخصیت کودک در هم شکسته می شود.
در برابر این گروه دسته دیگری قرار دارند که تنبیه را امری واجب برای رشد و یادگیری کودک دانسته و آنرا لازم و ضروری می دانند واقعیت این است که هر کدام از نظرات ارائه شده از سوی موافقین و مخالفین چهره ای از حقیقت را داراست و نفی و اثبات مطلق هر یک به تنهایی می تواند به انکار بدیعیات امور ملموس بیانجامد. با این همه آشنایی با تعریف و مفهوم تنبیه از دیدگاه روان شناسی و علمای تعلیم و تربیت ، بهتر است گفته شود که تنبیه عبارت است از اعمال محرک آزار دهنده به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش احتمالی آن رفتار.
در نظام تربیتی اسلامی اصل تنبیه به معنی سازندگی و هدایت کننده کودکان یعنی دادن آگاهیهای لازم و روشنگری و وعظ با تکیه بر فطرت [ 5] در فرهنگ ما ، معلم دارای قداست خاصی است حفظ حرمت این ارزش در اصل حفظ ارزشهایی همانند معنویت رابطه معلمی و شاگردی خواهد بود. بکارگیری تنبیه در امر تعلیم و تربیت یکی از عواملی است که می تواند بر تیرگی روابط معلم و متعلم بیانجامد و نگرانی از اینکه تداوم این روش از طرف برخی از معلمان موجب نفرت دانش آموزان از معلم تنبیه کننده خواهد بود.
در نتیجه روابط لطیف و معنوی معلم و شاگرد به کینه و کدورت تبدیل می شود.. و به جای اینکه شاگرد بر معلم عشق بورزد و او را برتر از هر کس تصور کند کینه او را در دل جای می دهد. از سوی دیگر با توجه به نظر علما و دانشمندان تعلیم و تربیت تحقیقاتی را که انجام داده اند بین تنبیه بدنی و پرخاشگری ، افسردگی و افت تحصیلی رابطه مستقیم وجود دارد.
همچنین با توجه به اینکه یادگیری ایجاد تغییرات نسبتا پایدار در رفتار بالقوه یادگیرنده، مشروط بر آن که این تغییر بر اثر اخذ تجربه رخ دهد . [6] بدیهی است که در صورت حذف این عامل از پیکره تعلیم و تربیت ناهنجاری های مشکلات فوق نیز رو به کاهش خواهد گذاشت و این تغییرات به وجود آمده و پایدار خواند بود.
همچنین با توجه به نتایج تحقیقات و مطالعات انجام شده در خصوص عوارض و صدمات جبران ناپذیر تنبیه بدنی و مشاهده رواج نسبی این عمل در مدارس و تاثیر آن بر یادگیری دانش آموزان تصمیم به اجرای این پژوهش گرفته شده باشد.
متن اصلی
معلم می کوشد تا با اتخاذ روش ها و تدابیر خاص معلمی رفتارهای کودکان را در جهت خاص شکل دهد. برای این منظور و یا تغییر رفتار به اتخاذ شیوه های متعددی نیازمند است از این جمله این شیوه ها ارائه الگوی پند و موعظه ، تشویق ، تنبیه و غیره می باشد . روشهای تربیتی که برای کودکان اتخاذ می شود از اهمیت خاصی برخوردار است.
روشهای نادرست تربیتی از قبیل : توهین ، سرزنش ، عدم ارائه محبت و تنبیه بدنی موجب عدم ارضای نیازهای اساسی کودک از قبیل احساس امنیت ، احساس ارزشمندی بودن ، احساس اعتماد به نفس و احساس استقلال خواهد شد . در مقابل عدم ارضای این گونه نیازهای اساسی موجب عدم تعادل در وجود او شده و رشد همه جانبه به خصوص رشد روانی و معنوی او را مختل می کند و از او انسانی با رفتارهای نامتعادل و ناهنجار می سازد. که هم در زندگی فردی مشکلات فراوان دارد و هم در زندگی اجتماعی ناموفق است چنین افرادی در جامعه دست به انواع بزهکاریها می زنند .
و علاوه بر ایجاد هزینه های مختلف که صرف رسیدگی به امور آنان میشود امنیت و آرامش و آسایش را از جامعه سلب می کنند و به لحاظ چنین مضراتی که مدل اتخاذ شیوه ها ی نادرست است رفتار تنبیه شده پس از مدتی همچنان در فرد باقی می ماند که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است . در حال کمون باقی می ماند ولی به مجرد اینکه عامل تنبیه تضعیف شده و یا از میان رفت آن رفتارمجدداً ظاهر میگردد.
اسکینر روانشناس رفتارگرا چنین عقدیده دارد که تنبیه شدید کودکان ونوجوانان در قبال انجام رفتار نا مطلوب ممکن است موقتا به حذف آن رفتار در کودک بینجامد ولی در بیشتر مواقع به بروز رفتارهای جبرانی انتقام جویانه وضد اجتماعی می گردد ویا مشکلات هیجانی دیگری را به بار می آورد تنبیه هایی که معلمان بر کودکان روا می دارند از یک طرف مشکلات عاطفی و اختلافات رفتاری را موجب می گردد واز طرف دیگر رابطه معلم شاگرد آشفتگی ایجاد کرده وامکان بازسازی وترمیم آن را مشکل ودر مواقعی دور از دسترس می سازد.
در چنین شرایطی کودک تصور منفی را که از معلم تنبیه گر دارد ممکن است به معلمان دیگر محیط آموزش وحتی فضای فیزیکی مدرسه .... دهد. معلمان پرخاشگر وهیجانی که از عهده کنترل رفتار خودشان بر نمی آیند با تنبیه های شدید ومکرر آثار سوء در سازگاری شاگردان خود خواهند گذاشت ومقاومت آنها را در یادگیری دروس برخواهند انگیخت.[8] عملکرد تحصیلی - افت یا پیشرفت تحصیلی - تحت تأثیر ابعاد متعدد زیستی، روانی و اجتماعی قرار دارد.
این عوامل در چهار گروه شامل عوامل مربوط به دانشآموز، خانوداه، مدرسه و دانشگاه و عوامل مربوط به اجتماع و محیط خارج از مدرسه دستهبندی میشوند. [ 9] اهمیت تأثیر پیشرفت تحصیلی در سلامت روانی دانشآموزان به حدیاست که برخی از متخصصان آن را حداقل تا نیمهی دوم دوره نوجوانی معیار اساسی برای تشخیص عملکرد سالم دانستهاند و پیشرفت تحصیلی را به عنوان شاهدی برای سلامت روانی دانشآموزان ارزیابی نمودهاند.
عوامل مختلف و متعددی از قبیل بهره هوشی، خانواده، مدرسه و معلمان، تغذیه و بهداشت، انگیزه، رقابت، پایگاه اجتماعی و اقتصادی خانواده، سواد والدین، جامعه و معیارهای ارزشی و اخلاقی آن، عزت نفس دانشآموزان، تشویق و تنبیه دانشآموزان و... همگی میتوانند بر عملکرد تحصیلی دانشآموزان اثر بگذارند. تشویق و تنبیه از جمله عوامل مهم تأثیرگذار بر کیفیت فعالیتها و عملکرد تحصیلی شناخته شده اند.
طبق تحقیقات روانشناسی معلوم شده است که تنها عامل پیشرفت تحصیلی دانش آموزان هوش نیست و عوامل دیگری نیز در پیشرفت تحصیلی سهیم هستند مانند تشویق وتنبیه که ما در مورد آن بحث خواهیم کرد.تنبیه پدیده ای است که دانشمندان تعلیم و تربیت و بزرگان دینی آن را کاملاً نفی نموده اند و در مواردی به عنوان یک ابزار اما به صورت خفیف و حساب شده جهت تغییر رفتار فرد و یا به منظور جلوگیری از بروز و ظهور رفتارهای سوء آن را تجویز نموده اند.
اعتقاد براین است که اگر تشویق به گونه ای درست و اندیشمندانه و به موقع و متناسب صورت گیرد عامل مؤثری بر سازندگی و جهت دهی دانش آموز خواهد بود و کشش و جذبه ای در او ایجاد می کند که به ادامه سر در جهت مقصدی که ما برای او تعیین کرده ایم پرداختند و رفتار ناهنجار خود را ترک می کند.
از آنجا که تشویق و تنبیه عوامل مؤثری در پیشرفت عملکرد تحصیلی میباشند، برای پی بردن به این امر که چگونه تشویق و تنبیه بر عملکرد تحصیلی تأثیر میگذارد و اینکه دانشآموزانی هستند که از نظر هوش یکسانند ولی عملکرد تحصیلی آنان متفاوت است، ممکن است علتهای زیادی در پیشرفت عملکرد تحصیلی مؤثر باشد، دو مورد از این علتها تشویق و تنبیه است. این مسائل و دهها مسئله دیگر ایجاب مینماید که در این رابطه تحقیقاتی صورت بگیرد بلکه به نتایج سودمندی نائل آمده و بتوان از نتایج بهدستآمده در امر خطیر آموزش و پرورش دانشآموزان استفاده نمود.
آگاهی از عملکرد تحصیلی دانشآموزان به منظور شناخت وضعیت موجود زمینهساز برنامهریزی مناسبتر و تصمیمگیری دقیقتر اقدام جهت رفع موانع و مشکلات خواهد بود.
در خصوص افت تحصیلی که یکی از مشکلات حاد نظام آموزش و پرورش رسمی در ایران است. در صورتی که تنبیه بدنی را به عنوان عاملی در ایجاد یا افزایش افت تحصیلی بدانیم در صورت خودداری و پرهیز معلمان از این روش خوشایند از هدر رفتن و ضایع شدن بخش عظیمی از هزینه ها و آموزش تکراری و هدر رفتن نیروی کار اضافه جلوگیری می شود .
صحبت با ترک تحصیل کنندگان می تواند وسیله ای مناسب برای روشن شدن بخش عظیمی از علت های ترک تحصیل یا افت تحصیل باشد. عده ای زیادی از آنان عدم رغبت یا ترک تحصیل خود را ناشی از توهین ، تحقیر،تنبیه و یا کتک کاری از طرف معلمان زمان تحصیل خود می دانند . با توجه به جنبه های آموزشی عمل تنبیه این نگرش و نگران کننده وجود دارد که این شیوه غلط و نادرست به نسلهای دیگر منتقل شود. برای جلوگیری از این امر باید در مقطعی از زمان از آن جلوگیری کرد تا این عادت ناپسند حذف گردد.
توماس ، بکر و آرمسترانگ در سال 1968 در مورد تأثیر تنبیه مطالعاتی انجام دادند .مطالعات آنها نشان داد که تنبیه در واقع رفتار بد را تقویت می کند همچنین اولری و بکر در سال 1969 در مورد تأثیر تنبیه تحقیقاتی نمودند و مشاهده کردند که توبیخ و تنبیه ملایم موثر تر از توبیخ و تنبیه شدید است.[10] موریس3 در زمینه اصلاح رفتار کودکان مینویسد: درست همان طور که با پاداش دادن به کودک در هر زمان که رفتار مطلوب را انجام میدهد، میتوان آن رفتار را نیرومند کرد، با پاداش ندادن قاطعانه به کودک هنگام اجرای رفتار نامطلوب نیز میتوان این رفتار را در او کاهش داد.
به هر حال، درمواقع نادری از تنبیه بدنی - مثل یک سیلی دردناک، یا یک فریاد - ، باید استفاده شود. [11] والترچین4 و بنکس - 1972 - 5 معتقدند: »هرکودکی باید بفهمد که در صورت نافرمانی و سرپیچی از اطاعت بزرگسالان با او برخورد نامطلوبی خواهند داشت. اگر کودک به خاطر عمل اشتباه خود، تنبیه نشود تصورمیکندکه عمل او به طور ضمنی تأیید شده است.
سیف درکتاب تغییر رفتار و رفتاردرمانی در پایان بحث تنبیه میگوید: کوتاه سخن اینکه، روش تنبیه خشنترین و نامطلوبترین روش تغییر رفتار است. استفاده غیرمسئولانه ازآن عوارض جانبی نامطلوب به بار میآورد، هرگز نباید به صورت یک روش تربیتی از آن استفاده شود. تنها زمانی که رفتار نامطلوب برای صاحب رفتار یا کسان دیگر تهدید کننده سلامتی است باید به کارگرفته شود، آن هم به صورت موقتی تا اینکه فرصت استفاده ازروشهای دیگرفراهم آید وپیش از استفاده از روش تنبیه باید رضایت شخص یا سرپرست و قیم اورا کسب کرد.
