بخشی از مقاله
چکیده:
گسترش شتابان شهرها و رشد فیزیکی ناموزون آنها، کهاصطلاحاً "خزش شهری" نامیده می شود، موجب خورندگی روستاها و اراضی پیرامونی آنها، تبدیل بی رویه اراضی کشاورزی و تخریب منابع محیط زیست گردیده است. این وضعیت درکلان شهرهای منطقه ای نمود گسترده تری داشته است شهر ارومیه کلانشهر منطقه ای با محیط طبیعی و ساختار اقتصادی شهرپراهمیتی هست که در سال های اخیر با گسترش شتابزده ای همراه بوده.این مقاله با نگرش توصیفی تحلیلی به گسترش کالبدی این کلا نشهر و تاثیر آن بر اراضی پیرامون آن پرداخته است
داده های تحقیق با استفاده از مطالعه کتابخانه ای اسنادی و همچنین با استفاده از داده های دورکاوی و تصاویر ماهوارهای لند ست 7 سال 2001 و لند ست 8 سال 2013 ، ا ستخراج گردید. مقای سه ت صاویر ماهواره ای و همچنین اطلاعات برگرفته ازمرکز آمار ایران ن شان میدهد که شهر ارومیه به صورت گ سترد ه ای با افزایش جمعیت و تغییر کاربریارا ضیِ واقع شده در حریم، به خزش خود ادامه میدهد. نتایج حا صل از روش هلدرن و برر سی ر شد بد قواره شهری در این شهردر طی سالهای 1335 1390 ن شان می دهد که گسترش فیزیکی شهر ارومیه، بیش از نیاز واقعی جمعیت آن بوده و در نتیجه، روند تبدیل زمین های کشاورزی و روستایی پیرامون آن با شدت ادامه یافته است.
ارومیه در پایان دهه 1350 و با شروع جنگ ایران و عراق، با شتاب ر شد جمعیت روبه رو شده ا ست. در تغییر کاربری اراضی ک شاورزی پیرامون شهر ارومیه می توان به ناکارامدی طرحهای تف ضیلی شهر و تفاوت ارزش ارا ضی شهری با ارا ضی ک شاورزی و همچنین سود پایین ک شاورزی وآ سیب پذیری باغداری ا شاره دارداین تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش تو صیفی است ودر گرد آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای استفاده شده است جامعه آماری شهرستان ارومیه است
مقدمه
گسترش تدریجی کالبد شهر و دستاندازی به اراضی و روستاهای اطراف در شهرهای درحال توسعه ایران، امری اجتناب ناپذیراست. توسعه خودبه خودی و بدون برنامه میتواند زیان های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی جبران ناپذیری را تحمیل نماید. در این راستا دستیابی به یک مدل بهینه به منظور بررسی روند تغییرات و پیش بینی گسترش آتی شهر و در پی آن، شناسایی روستاهایی که در معرض انحلال در بافت شهری قرار دارند می تواند ابزار ب سیار مفیدی برای کمک به برنامه ریزان با شد. علاوه بر این، این رهیافت میتواند بر ا ساس تحلیل این نتایج ، روند رشد و توسعه آتی شهر را پیش بینی نماید. روستاهای اطراف ارومیه نیز به مانند دیگر روستاهای ی که در اطراف شهرهای بزرگ ایران واقع هستند، از مهاجرت و تبدیل به بافت شهری براثر گسترش فیزیکی پیرامون شهری در امان نمانده اند.
بیان مسئله
روند توسعه اقتصادی- اجتماعی کشورهای به اصطلاح در حال توسعه در اواسط قرنبیستم عموماً بر اساس نظریه نوسازی رویکرد رشد صنعتی شکل گرفته بود نظریه نوسازی، سیری مرحله ای و تکاملی برای دستیابی به توسعه را مد نظر دارد. اوج این نظریه را می توان در مراحل پنجگانه روند تو سعه پی شنهادی رو ستو - 2 مرحله سنتی 3، گذار خیزش -5 ، حرکت به سوی بلوغ 6 -و مصرف انبوه ملاحظه نمود.
این جهت گیری ها در چارچوب اقتصاد نئوکلاسیک، با ایجاد تمایز بین کارآیی 8 تولید و عدالت 9 توزیع، بر آن بوده اند تا تولید و پس انداز و سرمایه گذاری تو سط کارآفرینان را مورد حمایت و ت شویق قراردهند در هماهنگی با نظریه نو سازی و رویکرد ر شد صنعتی، توسعه قطبی 10 به عنوان یک رویکرد فضایی 11 که کارآیی و رشد صنعتی را درپی خواهد داشت، مورد استقبال قرار گرفت.
رویکرد رشد « که ابتدا در سال 1955 م توسط فرنسوا پرو « به منظور جلوگیری از تمرکز بیش از حد شهر پاریس در فرانسه مطرح شد، بر آن بوده است که با ایجاد قطب های اقتصادی در فواصل مختلف و جلوگیری از تمرکز مادرشهر، به پخش فعالیت های اقتصادی و به تبع آن سرریز و پخش توسعه در فضای ملی کمک نمایند. این رویکرد در دهه 1960 م به عنوان ابزار سیاستگذاری در آمایش سرزمین و برنامه ریزی منطقه ای مورد توجه قرار گرفت و در کشورهای مختلف - از جمله ایران - عموماً با حمایت دولت ها و سرمایه گذاری های متمرکز ملی و ارائه تسهیلات مالی دولت ها و مؤسسات فراملی و بین المللی به کار گرفته شد.
این جهتگیری در کشورهای جهان سوم بر خلاف کشورهای جهان اول، موجب قطبش 1، تمرکز و تراکم منابع و زیرساخت های توسعه در کلانشهرهای ملی 2 و مادرشهرهای 3 منطقه ای، نیاز به تأمین نیروی کار صنعتی، مهاجرت بی سابقه روستا- شهری، نیاز به فضاهای جدید حیاتی و گسترش شهری در اراضی پیرامونی آنها شده است. اما به رغم این تحولات، این شهرها نتوانستند برای تمامی جمعیت خود فضای حیاتی مناسبی فراهم کنند به همین دلیل، شهرهای مرکزی کشورهای جهان سوم متناسب با نرخ رشد فعالیت و جمعیت و در طی فرایند خزش شهری « به حرکت به سمت پیرامون و گسترش کنترل نشده و استقرار برخی فعالیت ها و زیر ساخت های خود در اراضی رو ستاهای پیرامونی روی آوردند.
در طی این روند، اقتصاد روستایی تحت تأثیر کارکردهای شهری، به تدریج از مکانی تولیدی با محتوایغالباً کشاورزی به کانونی بی هویت و مصرف کننده منابع شهر تبدیل گردیدند. تحولات جمعیتی سکونتگاه های انسانی در نیم قرن اخیر، بر فراگیر بودن این فرایند در جامعه جهانی دلالت دارد. به طوری که در سال 1950 م 70. درصد کل جمعیت جهان در روستاها و 30 درصدآن در شهرها سکونت داشته اند، اما این نسبت در سال 2000 به ترتیب به 53 و 47 در صد تغییر یافته ا ست. همچنین در ک شورهای در حال تو سعه در همین مقطع زمانی، نسبت جمعیت رو ستایی و شهری به ترتیب از 82 /46 به 54 / 17 در صد در سال 1950 به 60 و 40 در صد در سال 2000 تغییر کرده است
رویکرد قطب رشد مبنای برنامه ریزی ملی و منطقه ای و برنامه های پنج ساله چهارم - 1347-51 - و پنجم - 1356 -52 - توسعه ایران در قبل از انقلاب اسلامی قرار گرفت و به گونه ای بعد از آن نیز ادامه یافت. در طی این برنامه ها، علاوه بر تهران، قطب های توسعه صنعتی جدیدی در کشور شکل گرفتند. کاربرد این رویکرد و گسترش شتابان شهرنشینی در50 سال اخیر، روند توسعه ملی، منطقه ای و محلی و مناسبات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی مربوط در کشور را به شدت تحت تأثیر قرارداد و دگرگون نموده است. در پی کاربرد این رویکرد، فرایند مهاجرت روستا- شهری، خزش شهری، تحولات ساختاری- کارکردی و تغییر فراگیر و گسترده کاربری اراضی روستایی در کشور به وقوع پیوست
پیشینه تحقیق
در زمینه خزش شهری و اثرات آن پژوهش های داخلی و خارجی انجام یافته که در این بخش به برخی از مهمترین آنها اشاره می شود.
فیروزنیا و همکاران - - 1390 در تحقیقی با عنوان مطالعه تاثیر ادغام روستا در شهر - نمونه: روستاهای ادغامی در شهر کاشان - ، با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با بهره گیری از شیوه مطالعات اسنادی و میدانی در هفت سکونگاه ادغامی در شهر کاشان پرداخته است و نتایج تحقیق نشان می دهد که آثار مثبت ادغام بیش از آثار منفی آن است و میزان رضایت¬مندی ساکنان نسبت به قبل از ادغام افزایش داشته است.
احمدیان و همکاران - - 1392 در مقاله ای با عنوان تحلیلی برادغام آبادی ها درساختارکالبدی- فضایی شهرها - نمونه موردی: مشهد مقدس - به روش توصیفی- تحلیلی و با هدف شناسایی نقاط مستحیل و تحلیل روند ادغام آنها و بررسی سهم آن ها در افزایش جمعیت مادرشهر مشهد انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که 7/6 درصد از افزایش جمعیت شهر مشهد طی 50 سال اخیر - - 1335-85 به دلیل مستحیل شدن 90 آبادی با 184400 نفر در شهر مشهد می¬باشد.
پار سی و همکاران - - 1393 در پژوه شی با عنوان تحلیل پدیده پراکنده رویی شهری دردامنه های شهرهای بزرگ مطالعه موردی؛دامنه-های شمالی اصفهان، باهدف تشخیص آسیب شناختی پهنه ها و فرایند پراکنده رویی وسازوکارآن درشهراصفهان پرداخته و با استفاده ازتحلیل تاریخی B سیستمی و با بهره گیری ازروش کمی تحلیل عاملی اکتشافی به شناسایی پهنه هایی با بیشترین میزان پراکنده-رویی شهری وپرداخته است که نتایج آن نشان می دهد بیشترین میزان پراکنده رویی درشهراصفهان درخارجی ترین نقاط محدوده-هایش مالی مناطق 7 و 4 اتفاق افتاده است.
کوربا و همکاران - - 2009 در پژوهشی با عنوان انتقال روستا- شهری از طریق خزش شهری - نمونه موردی: بررسی ناحیه متروپلیتن آنکارا - به بررسی تغیرات سریع در نواحی شهری تحت تاثیر سیاست های نئولیبرالیسم پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که تغیرات ساختاری موجب خزش شهری در نواحی متروپلیتن آنکارا شده است.
بو ویلسون و همکاران در مقاله ای با عنوان اثرات زیست محیطی خزش: موضوع تحقیقات دهه گذشته برنامه ریزی، به بررسی تحقیقات انجام یافته در زمینه اثرات زیست محیطی پدیده خزش از سال 2001 در مجلات انگلیسی زبان پرداخته است.
مبانی نظری
خروج نیروهای اقتصادی و جمعیتی اشباع شده در مکان شهر و خزش آنها در حومه ها موجب شتاب بخشیدن به توسعه ناموزون حومه ها می شود، در واقع، گ سترش ف ضایی بی رویه و نامنظم ساخت و سازهای شهری، در نتیجه جابجایی مکان فعالیت ها و جمعیت از شهر مرکزی به طرف خارج شهر و پخش شدن آنها در نواحی حومه ای ظاهر می گردد. این نوع گ سترش عمدتا بدون طرح قبلی، اتفاقی و نامنظم از رشد شهری و حومه ای پیرامون کلان شهر و در حاشیه شهرک ها و یا شهرهای اطراف آن به ویژه در امتداد مسیرهای اصلی منتهی به کلان شهر رخ می دهد. به طوری که اغلب پیش زمینه ای برای ادغام یکباره سکونتگاه های مجزا بوده؛ که مقادیر زیادی از ارضی کشاورزی را برای ساخت و سازهای نامطمئن تبدیل می کند و تحولات فضایی شدیدی در نواحی پیرامونی کلان شهرها به وجود می آورد
ه ستههای رو ستایی ادغام شده در شهر دهکدههای شهری، مح صول وپیامد شهرن شینی سریع وگ سترش بیرویه افقی شهرها و بویژه شهرهای بزرگ وکلان شهرها ا ست که تحت عنوان خزش یا پراکنده رویی شهری مطرح شده ا ست. بر اساس تعاریف به عمل آمده ازپراکنده-رویی شهری،مهمترین ویژگیهای این پدیده را می توان گسترش »کم تراکم«، »نواری«، »پراکنده« ، »جسته وگریخته وناپیو سته« و »جدایی کاربریهای زمین« بر شمرد.
دراین میان، » تراکم« ،عمومی ترین معیارپراکنده رویی شهری ا ست که بامقای سه ی میزان زمین تحت ساخت و ساز و میزان رشدجمعیت شهری به دست می آید" پدیده را فارغ ازتوصیف علل یا ویژگیهای آن، میتوان "رشد به سمت بیرون و با درجه فشردگی کمتراز یک هسته ی متراکم شهری که دارای دافعه بوده و به لحاظ پایداری زیست محیطی و ابعاد زندگی ان سانی نیز با مشکل مواجه می با شد، تعریف نمود.
