بخشی از مقاله
چکیده
نحوه و دامنه روابط موجود میان شهر و روستا به صورت های گوناگون بر شکل پذیری، رشد و توسعه سکونتگاههای روستایی و همچنین بر روابط درونی و بیرونی آن ها اثر می گذارد. با توجه به نقش این روابط در فرایند تحولات و توسعه کانونهای شهری و روستایی، علاوه بر بررسی انواع و علل روابط، شناخت آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی و فضایی - کالبدی بر شهر و روستا و تلاش برای کاهش اثرات منفی این روابط در راستای ساماندهی آن ها، زمینه ساز توسعه پایدار نواحی روستایی و شهری خواهد بود. پژوهش حاضر نشان می دهد که چگونه روابط متقابل شهر- روستا بر تغییرات اجتماعی، اقتصادی و کالبدی روستاها اثر می گذارد.
روش بررسی در این مقاله اسنادی - کتابخانه ای - و مطالعات میدانی می باشد. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که روابط متقابل شهر و روستا تأثیر چندانی بر توسعه نواحی روستایی نگذاشته اند و بیشتر در تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بوده است ارتباط میان شهرزاهدان و روستای سیادک به عنوان عامل اصلی در فرایند تغییرات اجتماعی و فرهنگی مطرح میباشد و توسعه فضایی ، مکانی زمینه را کاملا برای شهرگرایی فراهم ساخته است و توسعه پایدار روستایی را در معرض تهدید قرار داده است .
واژههای کلیدی: شهر و روستا، زاهدان، توسعه یافتگی
-1 مقدمه
روابط متقابل و پیوند میان شهر ها و نواحی روستایی به طور گستره ای به عنوان عامل اصلی در فرایند تغییرات اجتماعی و فرهنگی مطرح می باشد. علیرغم این واقعیت، بیشتر نظریه های توسعه و رویه های اجرایی به دوگانگی جمعیت و فعالیت های نواحی شهری و روستایی تاکید دارند. پیوندهای روستا - شهری قسمتی از واقعیتهای زندگی روزانه یک خانوار ساکن نواحی روستایی است. از این رو پیوندهای روستایی - شهری در تنظیم و بیان سیاستهای توسعه با هدف کاهش فقر و حمایت از نقش مثبت مراکز شهری در توسعه نواحی روستایی پیرامونی مورد تاکید کارشناسان توسعه قرار دارد.
مطالعه و بررسی روابط شهر و روستا به منظور درک مسائل شهرگرایی و پیدایش راه حل های مناسب جهت برقراری یک روند توسعه ی متعادل شهری و روستایی ضروری به نظر می رسد. در پیدایش و شکل گیری شهرهای شرقی در خاورمیانه به طور عام و ایران به طور خاص عوامل متعددی مانند عوامل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با اتکاء به شرایط مساعد محیط طبیعی و حوزه های نفوذ شهری که عمدتا روستاها هستند، نقش موثری داشته است - رضوانی، 1382، . - 24 نحوه و دامنه ی روابط موجود میان شهر و روستا به صورت های گوناگون بر شکل پذیری، رشد و توسعه ی سکونتگاههای روستایی و همچنین بر روابط درونی و بیرونی آنها اثر می گذارد.
روابط و مناسبات بین سکونتگاهها و بویژه بین شهر و روستا که خود را عمدتا به شکل جریان های جمعیت، کالا، سرمایه، عقاید، اطلاعات، و نوآوری نشان می دهد، پدیده ای فضایی- مکانی و جغرافیایی بوده و شناخت، تبیین، و کشف قانونمندی های کلی حاکم بر آن، در چارچوب روابط متقابل انسان و محیط صورت می گیرد، و از اهمیت نظری و کاربردی ویژه ای برخوردار است - شاریه، 1373، . - 42 روابط ومناسبات بین سکونتگاهها و بویژه بین شهرو روستا که خود را عمدتا به شکل جریان های جمعیت ,کالا, سرمایه , عقاید , اطلاعات و نوآوری نشان می دهد ,پدیده ای فضایی - مکانی وجغرافیایی بوده وشناخت ,تبیین وکشف قانونمندی های کلی حاکم برآن , درچهارچوب روابط متقابل انسان و محیط موضوعی جغرافیایی بوده واز اهمیت نظری وکاربردی ویژه برخودار است.
همچنین با توجه به نقش این روابط در فرآیند تحولات و توسعه کانونهای شهری وروستایی علاوه بر بررسی انواع و علل روابط شناخت آثار و پیامدهای اقتصادی, اجتماعی- فرهنگی , وفضایی - کالبدی آن بر شهر وروستا و تلاش برای کاهش اثرات منفی این روابط در راستای ساماندهی آنها , زمینه ساز توسعه پایدار نواحی روستایی وشهری خواهد بود. نظام فضایی روستایی با توجه به بستر محیطی - اکولوژیک وبه ویژه خصوصیات اجتماعی - اقتصادی خود دارای ساختار معینی است که مبین توانمندی های بنیادی واستعداد بالقوه وبالفعل ان است و به نوبه خود عملکردهایی را امکان پذیر می سازد - سعیدی, . - 15 :1382
در مباحث جغرافیا , اعتقاد بر این است که مرتبط با رویکرد فضایی ,کارکردهای خاص خود را می طلبد وکارکردهای معین و متناسب با خود را امکان پذیر می باشد . فرانتس شافر در همین ارتباط می نویسد , گروههای اجتماعی نه تنها حامل کارکردها بلکه همچنین حامل روندهای مکانی - فضایی هستند - سعیدی,. - 5 :1377 اهمیت توجه به مناسبات شهر و روستا تا بدانجاست که بسیاری معتقدند، برای فهم و تعدیل پویایی جریان فقردر کشور ها، بویژه در کشورهای در حال توسعه که در معرض شهرنشینی، یا به سخن بهتر، شهرگرایی شتابان قرار دارند، تنها در قالب تاکید بر نحوه ودامنه روابط متقابل وتعامل میان عرصه های روستایی وشهری قابل فهم وچاره جویی است.
این تاکید از آن رو است که طی دهه های اخیر، به خاطر وجود وابستگیهای موجود بین محیطهای روستایی وشهری، نوعی پیوستگی شکننده بین این دو عرصه زیستی پدیدار شده است .این پیوستگی در قالبی نظام وار عمل می کند و بر این مبنا، آنچه در یکی از این دو عرصه اتفاق می افتد ،لاجرم بر عرصه دیگر نیز اثر خواهد بود . - سعیدی ، . - 79 :1390 همچنین با توجه به نقش این روابط در فرایند تحولات و توسعه ی کانونهای شهری و روستایی، علاوه بر بررسی انواع و علل روابط، شناخت آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی - فرهنگی، و فضایی - کالبدی بر شهر و روستا و تلاش برای کاهش اثرات منفی این روابط در راستای ساماندهی آنها، زمینه ساز توسعه ی پایدار نواحی روستایی و شهری خواهد بود.
در غالب بررسی های مربوط به روابط شهر و روستا معمولا شهر به عنوان جزء تعیین کننده در نظر گرفته می شود، برنامه ریزان شهری با تمرکز بر گروههای شهری توجه ی اندکی به کشاورزی و برنامه ریزی با جهت گیری به سمت نواحی روستایی داشته اند. در حالی برنامه ریزان توسعه روستایی نیز با تاکید بر روستا و اراضی کشاورزی کمتر به فضای شهری و تاثیر آن در توسعه ی روستایی پرداخته اند. به همین دلیل است که مفاهیمی چون شهرنشینی، حاشیه نشینی شهری بیشتر مطرح می شود تا روستانشینی، اشتغال روستایی، و واپسماندگی روستایی - سعیدی، 1381، . - 105
-2 مبانی نظری
روابط متقابل بین شهر و نواحی روستا در کشورهای درحال توسعه از نظر کیفی متفاوت با روابط شهر و نواحی روستایی در کشورهای توسعه یافته است. در کشورهای فقیر جهان، وابستگی بیشتری به فعالیت های روستایی برای مثال در زمینه ی کشاورزی، معدن، و ماهیگیری برای ثروت و شغل وجود دارد، در مقابل، در کشورهای توسعه یافته بیشتر ثروت در نواحی شهری ایجاد می شود - لینچ، 1386، . - 49 در ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه روابط متقابل شهر و روستا بیشتر از عوامل زیر تاثیر گرفته : اصلاحات ارضی از طریق تقسیم اراضی و حذف قدرت سیاسی مالک از روستا؛ ایجاد و توسعه واحدهای سرمایه گذاری کشاورزی در مناطق مختلف از جمله گرگان و گنبد؛ گسترش شبکه ی ارتباطی از طریق ایجاد و توسعه ی راههای روستایی؛ توسعه ی پوشش رادیو و تلویزیون؛ نفوذ ماشین آلات و شیوه های نوین کشاورزی در روستاها؛ ورود روابط پولی در جامعه ی روستایی و وجود بازار کار برای نیروی کار در روستا؛ ایجاد واحدهای کشت و صنعت و شرکت های سهامی زراعی و توسعه کشت های تجاری؛ توسعه ی موسسات آموزشی - رضوانی، 1381، . - 15
کلیه این عوامل در نقش متغیرهای عامل - مستقیم - یا واسط - غیر مستقیم - بر دامنه روابط شهر و روستا در کشور افزوده اند؛ به نحوی که امروزه جوامع روستایی راه ادغام در جامعه کلی را طی می کنند. نحوه ودامنه روابط میان شهر و روستا به صورتهای گوناگون بر شکل پذیری ،رشد وتوسعه سکونتگاههای روستایی وهمچنین بر روابط درونی وبیرونی آنها اثر می گذاردیکی از مسائل مهمی که در برنامه ریزی ناحیه ای مطرح می شود ، مطالعه روابط متقابل شهر وروستا است هرچند که شهروروستا به عنوان دو عنصراصلی چشم انداز اصلی یک ناحیه به شمار می رونداما روابط متقابل آنها در ارتباط با استراتژی ناحیه ای کمتر مورد توجه برنامه ریزان ایران قرار گرفته است تازمانی که روابط متقابل شهروروستا به طور دقیق مورد مطالعه قرار نگیرد، نمی توانیم به هدایت منطقی شهرها وروستاها بپردازیم .
مطالعه وبررسی روابط شهر وروستا به منظور درک مسائل شهرگرایی وپیدایش راه حلهای مناسب جهت برقراری یک روند توسعه متعادل شهری وروستایی ومتناسب با امکانات مالی موجود ناحیه ای وکشوری ضروری به نظر می رسد، چون شهر یک موجودیت جدا افتاده از ناحیه نیست .. - سعیدی،. - 13 :1388 مسائل شهرنشینی سریع فراتر از مواجهه با چالش هایی دردرون شهر اثراتی نیز بر حوزه نفوذ خود می گذاردو در نتیجه اقتصاد شهری روستایی و زندگی اجتماعی به طور فزاینده ای در هم تنیده می شوند. به علت فاکتورهای مختلف اثرگذار شامل رشد مناطق حاشیه شهری، افزایش طول زنجیره کالا، بهره برداری از منابع در نواحی روستایی برای مصرف و فرآوری در نواحی شهری، و سرمایه گذاری از درآمد بدست آمده در نواحی شهری در بخش کشاورزی اتفاق می افتد - Thanapauge, .2014:3 -
تحولات در پسکرانه های شهری از توسعه شهر تا کاهش کشاورزی، فرصت های جدید شغلی و مسائل زیست محیطی متغیر است. فهم اثرات شهرنشینی برحوزه نفوذ دارای نشانه ها و پیامدهای مهمی است، به دلیل اینکه عملکردهای اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته در ناحیه هم بر نواحی شهر و هم روستایی اثرگذار است. رشد پایدار شهر به روابط سالم و متعادل با حوزه نفوذ آن بستگی دارد و برعکس. - - Allen, 2003 حوزه نفوذ شهر می تواند به عنوان تعامل چشم انداز بین شهر و
