مقاله تاثیر علم اطلاعات و دانش شناسی با فرآیند جهانی شدن در اجتماع کنونی

بخشی از مقاله

چکیده
جهانیشدن جوانب مختلف جوامع بشری را با تغییر و تحولات وسیعی روبرو ساخته است. علوم علم اطلاعات و دانش شناسی نیز به عنوان شاخهای از علوم اجتماعی تحت تأثیر این تغییر و تحولات قرار گرفته است. در این مقاله با بررسی جهانیشدن، تعاریف و حیطه تأثیرات آن، به صورت اخص به رابطه اطلاعات و جهانیشدن پرداخته میشود. اطلاعاتگرایی به عنوان مفهومی نوین موردتوجه قرار گرفته و در ادامه مقاله، فرصتها و چالشهای جدی پیشروی کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی در تعامل با جهانیشدن تجزیه و تحلیل شده است. سرانجام راهکارها و پیشنهادهایی بهعنوان راهحل مسائل موجود به صورت مجزا برای دستاندرکاران تصمیمگیری کلان، استادان، گروههای علم اطلاعات و دانش شناسی و دانشجویان آنها ارائه شده است.

مقدمه
جهانیشدن واژهای است که تغییرات چشمگیر در بسیاری از عرصههای حیات بشری را در بطن خود میپروراند. به دنبال این فرآیند، سیاست، امنیت، اقتصاد، تجارت، فرهنگ، هویت، ارتباطات، فناوری، دانش شناسی، محیط زیست، منابع طبیعی و تعاریف اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، همگی شکل و نمود جدیدی پیدا کرده است. »رولند رابرتسون« میگوید: »جهانیشدن، جهانشمولشدن صفات خاص، و خاصشدن جهانشمولیهاست« 

شناخت وجوه جهانیشدن و تأثیر آن بر نظامها و نهادهای اجتماعی، عرصه تحقیقاتی و قلمفرسایی جدید و گستردهای را پدید آورده و ذهن پژوهشگران و صاحبان اندیشه را به خود مشغول کرده است. علوم علم اطلاعات و دانش شناسی نیز به منزله یک علم از شاخههای علوم اجتماعی - موکهرجی، - 1382، کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی به مثابه نهادی اجتماعی، و حرفه علم اطلاعات و دانش شناسی به عنوان یک حرفه، از تأثیر جهانیشدن در امان نماندهاند. بنابراین، بررسی چگونگی تعامل این عرصه اجتماعی با پدیده جهانیشدن میتواند مسیرهای حرکت برنامهریزان و دستاندرکاران آن را در عصر جدید تبیین کند.

در این مقاله، ابتدا جهانیشدن تعریف و روند آن به اجمال بررسی میشود، نقش اطلاعات در فرآیندها و مسائل جهانی به عنوان پیشزمینه فعالیت کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی تحلیل میگردد و در ادامه، زمینههای فعالیت و چالشهای پیشروی این مراکز به بحث گذاشته میشود.

قسمت پایانی مقاله، به ارائه راهکارها و نتیجهگیری کلی اختصاص مییابد. این مقاله از سه جهت میتواند مفید تلقی شود: نخست، افزایش اهمیت اطلاعات در معادلات جهانی توجهات بیشتری را به مراکز اطلاعاتی جلب کرده است که به عنوان یک حوزه تحقیقاتی میتواند موردتوجه پژوهشگران قرار گیرد؛ دوم، کتابخانهها و مراکز دانش شناسی در مقابل فرصتها و چالشهای جدیدی قرار گرفتهاند که بررسی آنها و ارائه راهکارهای مناسب ضروری است؛ و سرانجام اینکه آینده حیات حرفهای کتابداران و اطلاعرسانان به تعامل با پدیدههای جدید و طرز برآیند آنها بستگی خواهد داشت.

جهانیشدن
واژه جهانیشدن، سیالی روزافزون در کالا، خدمات، مشاغل، فناوریها و سرمایه در سرتاسر جهان را توصیف میکند. جهانیشدن یک پیشرفت جدید نیست، بلکه گامهای آن در نتیجه پیشرفت فناوریهای نوین، بویژه در عرصه ارتباطات از راه دور، سریعتر شده است

در فرهنگ »هایپر دیکشنری« جهانیشدن به منزله رشد در مقیاس جهانی تعریف شده است

در برخی موارد، جهانیشدن به منزله تجانس جهانی نیز تعبیر شده است. از اواخر دهه 1960، فرآیند جهانیشدن در عرصههای مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی متجلی شده است. جهانیشدن، ترکیبی است جهانی از توافقهای تجارت آزاد، شبکه جهانی و یکپارچگی بازارهای مالی رقابتی که مرزها و فاصلهها را پاک کرده و دنیا را به عنوان یک واحد کل متحد ساخته است

هرچند که واژه جهانیشدن در ظاهر به پدیده اقتصادی اشاره دارد، اما عواملی وجود دارد که تأثیرات آن را اجتماعی و فرهنگیتر میسازد بهاینصورت که ایدهها، آیینها، حرکتهای فرهنگی و نظیر آن، همگی به دنبال مبادله کالاها برفراز مرزهای ملی حرکت میکنند

در عرصه فرهنگی، افزایش روزافزون ارتباطات، رسانهها، ماهوارهها بر صحت این نظریه که نوعی تجانس فرهنگی در حال وقوع است مهر تأیید میزند. در مقابل، عدهای معتقدند که جهان به استقبال برخورد فرهنگها و تمدنها پیش میرود: جهانیشدن شامل تراکم دنیا به عنوان یک کل است و از طرف دیگر، افزایش سریع در اجماع و پایهگذاری فرهنگ جهانی تلقی میشود؛ بهطوری که همگونسازی به عنوان یکی از ویژگیهای جهانیشدن میلیونها فرصت شغلی ایجاد کرده و باعث شده است که حدود دو تریلیون دلار سرمایه از کشورهای ثروتمند از طریق سهام، سرمایهگذاری در اوراق قرضه و وامهای تجاری به کشورهای فقیر و درحال توسعه منتقل شود

البته نباید از یاد برد که فرار سرمایهها و مغزها از کشورهای فقیر به کشورهای ثروتمند نیز اتفاق میافتد که از حوصله این بحث خارج است. با وجود این، انسانی که تاکنون در کشور و پایتخت خود بیگانه و نادیده گرفته میشد، از طریق شبکههای اطلاعاتی و حتی در دورافتادهترین نقاط جهان میتواند از اطلاعات هرجای جهان آگاه شود و در بسیاری از گردهمآییهای مردمی و فعالیتهای جامعه مدنی مشارکت کند

گرچه جهانیشدن در نهایت به ادغام و یکپارچگی موسسههای اقتصادی توجه دارد و بیشترین یکپارچگی از طریق مجراهای فناوری اتفاق میافتد، اما واژه اطلاعاتگرایی[2] نیز در کنار آن مطرح است. اطلاعاتگرایی، فرآیندی است که در آن فناوری اطلاعات و ارتباطات، بستر لازم برای گفتمانهای فرهنگی و مدنی جامعه بشری را فراهم میآورد. این فناوری، تنها رایانهها و اینترنت را دربرنخواهد گرفت، بلکه دیگر فناوریهای مرتبط را که انتقال اطلاعات یکی از شاخصهای ابتدایی آنها به شمار میرود نیز شامل میشود.

پیشتر، قرنها طول میکشید تا یک ایده در جهان اشاعه پیدا کند؛ اکنون این کار در کمترین زمان ممکن به وقوع میپیوندد. جهانیشدن موجب باروری فناوری اطلاعات شده و بازار جهانی و انگیزش استراتژیک شفافی برای پذیرش آن ایجاد میکند 

جهانیشدن و اطلاعاتگرایی موجب شده است که افراد جامعه بیش از پیش به اطلاعات و آگاهی و دانش احساس نیاز کنند. میتوان گفت بشر به سوی جامعه اطلاعاتی در حال حرکت است که در آن، تمامی مناسبات براساس اطلاعات شکل میگیرد. با افزایش شهرنشینی و پدیدارشدن اشکال اقتصادی نوین، انقلاب اطلاعات بستر اجتماعی جدیدی را در قالب ظهور جوامع اطلاعاتی، مردمسالاری مشارکتی و روحِ جهانیگرایی به وجود خواهد آورد. البته مسائل و مشکلاتی نیز در این راستا وجود دارند.

برخی از دانشمندان از تضعیف مفهوم ملت افزایش اهمیت شرکتهای چندملیتی، سازمانهای غیردولتی و مانند آن - - 1999Friedman, سخن به میان میآورند که با قوتگرفتن این واحدها فرآیند سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با چالش روبرو میشود. اطلاعاتگرایی هنوز هم در عصر جهانیشدن به سوی برجستهساختن نقش و اهمیت اطلاعات در حرکت است و لزوم توجه به این پدیده را ضرورت بخشیده است.

اطلاعات و جهانیشدن

دو پدیده »اطلاعات« و »جهانیشدن« رابطه دوسویهای با همدیگر دارند. از یک سو، اطلاعات نقش و جایگاه خاصی در جهانی شدن دارد و از سوی دیگر جهانیشدن باعث افزایش دسترسی به اطلاعات و درک اهمیت آن شده است. در عرصه اطلاعات نیز جهانیشدن به  مثابه تسهیل جریان اطلاعات بر فراز مرزها یا بدون توجه به مرزها تلقی میشود - . - 2003Nayyer, این روند را میتوان چنین تعبیر کرد که دسترسپذیری اطلاعات موجب تعامل، مشارکت و همکاری روزافزون افراد با همدیگر شده است و این امر به عینیت یافتن جهانیشدن کمک میکند. جهانیشدن نیز خود، موجب گسترش، تسریع، تسهیل و تشویق ارتباطات شده است.

با ازهمپاشیدگی موانع یا حداقل ایجاد امکان ارتباط فرامرزی افراد با یکدیگر و جهانیشدن اقتصاد، فرهنگ، سیاست و غیره، افراد در معرض ارتباطات بیشتری قرار گرفتهاند. پیش از این، چنین زمینههای ارتباط تا این اندازه سابقه نداشته. بنابراین افراد برای نیل به موفقیت در روابط شخصی، تجاری، فرهنگی، سیاسی و غیره به اطلاعات وابستهاند و تصمیمگیریهای کارآمد نیز در گرو دستیابی به اطلاعات است.

اطلاعات به صورت یک کالا درآمده و ارزش سرمایهگذاری در این زمینه آشکار شده است. از طرف دیگر، تعامل و ارتباطات بیشتر، تولید اطلاعات را افزایش داده است و محملهای مختلف اطلاعاتی پدید آمده است و مراکز اطلاعاتی، شبکههای اطلاعاتی از جمله اینترنت و بزرگراههای اطلاعاتی در خدمت تبادل اطلاعات قرار گرفتهاند. بنابراین، جریان گسترده اطلاعات برقرار میگردد.

همانگونه که اشاره شد، اطلاعاتگرایی به همزاد جهانیشدن بدل گردیده است. جهانیشدن و اطلاعاتگرایی اشخاص و جوامع را قادر میسازند تا در عرصه بینالمللی اقتصاد، سیاست و منابع فرهنگی ظاهر شوند و درنتیجه، جریان گسترده اطلاعات برقرار میگردد. به عنوان نمونه اخبار روزانه مرکزی کره شمالی به اندازه اخبار » سیانان« برای همگان از طریق اینترنت دسترسپذیر است و میتوان مانند فریدمن - - 1999Friedman, بر این باور بود که رشد فناوری، دموکراسی اطلاعاتی را به بار آورده است که این دموکراسی توان هماهنگی بینالمللی را نیز ارتقا میبخشد.

در عصر حاضر، میتوان با استفاده از فناوری اطلاعات، اطلاعات موردنیاز جوامع پیرامون را در دسترس قرار داد. همانگونه که گفته شد، جهانیشدن باعث افزایش اهمیت اطلاعات شده است و به همین خاطر عصر حاضر را عصر اطلاعات مینامند. صنایع اطلاعاتی رونق روزافزونی یافته و مراکز تولید، پردازش و اشاعه اطلاعات وارد حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افراد جامعه شدهاند. همه اقشار جامعه به اطلاعات فراخور خود نیاز دارند و شاید به همین دلیل هم باشد که کارهای اطلاعاتمدار و دانشی، یکی از ویژگیهای جهانیشدن تلقی میشوند

گردآوری و اشاعه دانش در مرکز ثقل سیاستهای جامعه اطلاعاتی قرار دارد، همانگونه که مالکیت و درآمد در عصر سرمایهداری و صنعتی مرکز ثقل بود مهارتهای ارتباطی در دریافت و ارسال دانش، تعیینکننده میزان موفقیت یک شخص، سازمان، صنعت یا یک ملت است و به عبارت دیگر موفقیت آنها در گرو گردآوری و بهکارگیری دانش میباشد. مشارکتکنندگان در نظام جهانی همیشه خود را نیازمند فراگیری دانش جدید میبینند و اکنون به جای استفاده از تقسیمبندیهای جهانی شمال جنوب، توسعهیافته توسعهنیافته یا مرکز پیرامون، از ثروتمندان اطلاعاتی و فقیران اطلاعاتی یاد میکنند

با توجه به این بحث، میتوان نتیجه گرفت که در نتیجه جهانیشدن، اطلاعات اهمیت بیشتری یافته است. بنابراین، نیاز جوامع به مراکز و نهادهایی که به امور اطلاعات - گردآوری، سازماندهی و اشاعه - بپردازند و افراد جامعه را در دستیابی به اطلاعات موردنیاز از بین توده عظیم اطلاعاتی یاری دهند، افزایش مییابد.

کتابخانه ها و مراکز اطلاعاتی در کوران توجه با افزایش تعاملات و ارتباطات جهانی و شکلگیری جوامع اطلاعاتی و تداوم فرآیند جهانیشدن، اطلاعات و دانش شناسی جایگاه ویژهای پیدا میکند. کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی از جمله نخستین نهادها و مراکزی هستند که به طور مستقیم به گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات در اشکال مختلف پرداخته و با تغییرات زمان خود را سازگار نمودهاند و اکنون در عصر اطلاعات و عرصه جهانیشدن، وظیفه سنگینی را بر دوش دارند و در تعامل با این پدیده جهانی، در مقابل فرصتها و چالشهای ویژهای قرار گرفتهاند. در بررسی تعامل کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی با جهانیشدن باید فرصتها، زمینههای فعالیت و چالشهای احتمالی را تواماً در نظر گرفت تا بتوان تصویری روشن از جایگاه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی در فرآیند جهانیشدن ارائه داد.

فرصتها و زمینههای فعالیت
ایجاد دسترسی به اطلاعات: همانگونه که میدانیم حجم اطلاعات روز به روز افزایش مییابد. افزایش اطلاعات علمی، اجتماعی، سیاسی و همهجانبه در مقیاس جهانی و پدیدآمدن مجراها و رسانههای مختلف ارتباطی و افزایش روزافزون تعاملات انسانی، عامل اصلی افزایش حجم اطلاعات میباشد. در چنین موقعیتی دسترسی به اطلاعات روزآمد، مناسب و پردازششده رمز موفقیت اجتماعی، سیاسی و جهانی افراد در سازمانها و دولتها تلقی میشود.

با توجه به سابقه کتابخانهها و مراکز دانش شناسی در گزینش، سازماندهی و اشاعه اطلاعات، متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی میتوانند در این زمینه فعالیت کنند، نظم مناسبی به اطلاعات ضاًبع نابسامان جهانی بدهند و آنها را کانالیزه کنند تا زمینه دسترسپذیری اطلاعات در بستر فناوریهای نوین مهیا گردد. تجربیات ارزنده کتابداران و اطلاعرسانان، عامل تضمینکننده دسترسی مفید به اطلاعات شمرده میشود.

دسترسی به اطلاعات از بعد دیگری نیز مطرح است: با کالاییشدن اطلاعات و لزوم پرداخت وجه در برابر اطلاعات، احتمالاً قشرهایی از جامعه توان پرداخت چنین وجهی را ندارند؛ بنابراین کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی میتوانند با استفاده از امکانات جامعه و ارائه تخفیفهای ویژه، این اقشار را زیر چتر حمایتی خود درآورند.

با عینیت یافتن جهانیشدن، این امر اهمیت بیشتری مییابد و به گفته »سارا آنه لانگ« ، رئیس » انجمن علم اطلاعات و دانش شناسی آمریکا«، کتابخانهها جامعه را میسازند اما جامعه امروز یک جامعه جهانی است - . - 2000Long, از گفته خانم »لانگ« میتوان نتیجه گرفت که مسائل پیشین، امروز در یک مقیاس بزرگتر مطرح میشوند و نقش کتابخانهها و مراکز دانش شناسی نیز گسترش مییابد.

سوادآموزی: در عصر حاضر، مفهوم سواد تا حدودی تغییر کرده است. با پیشرفت روزافزون در عرصه محملهای اطلاعاتی و فناوریهای مربوطه، سواد اطلاعاتی به بخشی از ضروریات و نیازهای اجتماعی بشر تبدیل شده است. از آنجاکه کتابخانهها و مراکز اطلاعاتی از پیشگامان عرصه اطلاعات و ارتباطات به حساب میآیند، بنابراین میتوانند آموزش سواد اطلاعاتی را به نحو احسن انجام دهند و افراد را در استفاده از اطلاعات و کسب دانش مورد نیاز یاری کنند.

در این راستا تهیه استانداردهای سواد اطلاعاتی و برگزاری دورههای مناسب و ارائه گواهینامههای سواد اطلاعاتی میتواند افراد را در ارتباطات علمی و اجتماعی در فرآیند جهانیشدن به مهارتهای لازم تجهیز نماید. با توجه به اینکه نبود سواد اطلاعاتی یکی از مؤلفههای ایجاد فاصله بین جوامع توسعهیافته و درحال توسعه میباشد، کتابخانهها میتوانند در کمکردن این فاصله فعالانه شرکت کنند.

مشارکت در ریشه کن کردن فقر و پشتیبانی از توسعه پایدار: برخی از مشکلات عدیدهای که پیشروی کشورهای توسعهنیافته وجود دارد عبارتاند از: فقر گسترده، بیسوادی بالا، بدهیهای سنگین، افزایش جمعیت، اتکا به بخش کشاورزی، و مواردی از این قبیل. اطلاعات میتواند در کاهش یا حل این مسائل نقش تعیینکنندهای بازی کند و در زمینههای کشاورزی، پزشکی، فناوری و مانند آنها، به ایجاد زیرساختهای مستحکم اجتماعی، اقتصادی و فنی موردنیاز برای پشتیبانی از فرآیند توسعه، یاری رساند

سازمان یونسکو در طرح میانمدت خود به نوعی دیگر موضوع فوق را مورد تاکید قرار داده: دارابودن و استفاده از دانش، عامل اساسی پیشرفت است. اطلاعات به عنوان شکل قابلانتقال دانش، باید سازماندهی شود و به عنوان یکی از پیشنیازهای اصلی توسعه اقتصادی و اجتماعی در اختیار قرار گیرد تا بهاینترتیب از منابع طبیعی و پیشرفتهای علمی و فنی، کشاورزی، صنعت، خدمات، و... استفاده مطلوب صورت پذیرد. به دنبال آن، یکسانسازی اطلاعات علمی و فنی یکی از پیششرطهای پیشرفت در کشورهای در حال رشد میباشد

با دستیابی به اطلاعات و راهاندازی سازوکارهای تبدیل اطلاعات به دانش، توسعه همهجانبه و پایدار جوامع درحال توسعه تضمین میشود. بهاینترتیب، بدون آسیبرساندن به منابع و منافع نسلهای آینده، از منابع موجود در راستای توسعه و شکوفایی بهرهبرداری میشود. حصول چنین شرطی، به سطح آگاهی افراد جامعه بستگی خواهد داشت و کتابخانهها و مراکز دانش شناسی در این راستا نقش عمدهای دارند.

توسعه آزادی اندیشه و بیان: در کوران تبلیغات رسانه ای قوی و بهکارگیری ماهوارههای سخنپراکنی از جانب صاحبان قدرت، سرنوشت اندیشه و بیان انسان عصر حاضر در هالهای از ابهام قرار میگیرد