بخشی از مقاله
چکیده
می توان به جرات گفت بحث توسعه پایدار مقوله ای است که امروزه در تمامی محافل علمی سر باز زده و همه علوم را معطوف خود نموده است. مصرف بی رویه انرژی، کاهش سوخت های فسیلی و آلودگی های ناشی از آن که تولید گازهای گلخانه ای و گرم شدن هوا را نیز به دنبال داشته، بیانگر لزوم پرداختن به این موضوع می باشد. این جنبش بین المللی که به عقیده بسیاری از صاحب نظران معاصر، هزاره سوم را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد، حوزه ها و بسترهای گوناگونی از قبیل: فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اقلیمی و زیست محیطی و... را شامل می شود.
از آنجا که پیشینه معماری ایران با قدمت و تاریخ کهن خود در فرهنگ ایرانی تجلی یافته و نمونه های مختلف فرهنگ ایرانی را رقم زده، و از طرفی عوامل اقلیمی بعنوان اصلی ترین عامل در شکل گیری معماری پایدار می باشد، لذا در این مقاله بر آن شدیم تا با نگاهی بر فرهنگ غنی ایرانی و سرانجام کنونی آن، و همچنین شناخت شاخصه های مهم اقلیمی شهر تبریز، رابطه بین عوامل فرهنگی و اقلیمی با روند شکل گیری معماری پایدار را در حوزه های شهری بررسی کنیم.
نگارنده در این مقاله کوشیده تا با نگاهی به این شاخصه ها، به واکاوی ریشه های فرهنگی- اقلیمی تخریب گر طبیعت، به اهمیت فرهنگ سازی درست در حوزه توسعه پایدار، با هدف عبور از بحران های زیست محیطی کنونی، تحلیلی اجمالی داشته باشد. این تحقیق با استفاده از مطالعات نظری، بررسی و تحلیل تحقیقات انجام شده در این زمینه صورت گرفته است و روش گردآوری اطلاعات به صورت پیمایشی، میدانی و پرسشنامه ای بوده است. نتایج مقاله بیانگر این نکته است که در راستای روند شکل گیری معماری پایدار شهری، رشد فرهنگی جامعه از جمله ضرورت ها و نیاز مبرم هر اجتماعی می باشد.
مقدمه
در طول تاریخ، مطالعات مختلفی در مورد پیدایش و نوع شکل گیری شهرها صورت گرفته که در خیلی از موارد، نتایج مکمل یکدیگر نبوده و در مطالعات،صرفاً جزئیات به صورت مستقل و جداگانه مورد بررسی و توجه قرار گرفته اند و رابطه این اجزاء با مجموعه ی کلی در نظر گرفته نشده است. بخش مهمی از تحقیقات صورت گرفته، در سطح توصیف باقی ماندهاند و بررسیهای صورت گرفته چندان تحلیلی نبوده وغالباً نگرش آنها به شهرها، مقاطع خاصی از تاریخ و مکانهای خاصی را در بر گرفته است.
ارتباط تنوع فرهنگی و تنوع معماری به لحاظ شکلی را می توان در جای جای کشور و تا دهه های اخیر و تا اواخر دوران قاجاریه به وضوح مشاهده نمود. از این دوران به بعد به دلیل صنعتی شدن فرآیند تولید، بخش ساختمان و مصالح ساختمانی، شیوه های ساخت و ساز نیز از فرآیند سنتی خارج و در چرخه تولید صنعتی قرار گرفت. این مساله همراه با افزایش جمعیت شهرها و بالا رفتن ارزش زمین باعث گردیده تا دیگر سبک و شکل معماری بناها در راستای همسازی با شرایط اقلیمی و زیستی و به تبع آن تامین حداکثر رفاه و آسایش ساکنان آن منطقه نیز نبوده، بلکه وابسته به مسائلی همچون عوامل سیاسی، اقتصادی، ارزش افزوده زمین، بورس بازی زمین و... باشد.
این تغییر نگرش به مسکن به عنوان محلی برای آرامش و آسایش در معماری سنتی به کالای با ارزش جهت پولسازی در معماری جدید و ساختارسازی های اخیر، تبعات بسیار زیادی را متوجه شهرهای ایران و ساکنان آن نمود. به طوریکه عدم توجه به شرایط و ملاحظات خاص شهرهای پایدار در مناطق مختلف و تجویز نسخه مشابه ساخت و ساز و شکل معماری یکسان برای انواع مناطق فرهنگی و اقلیمی کشور سبب گردید تا نه تنها آرامش و آسایش مذکور در معماری سنتی به فراموشی سپرده شود، بلکه مسکن و شکل آن خود تبدیل به یکی از عوامل اصلی ایجاد تنش و ناآرامی برای ساکنان آنها گردد. نگاهی به ساختارهای اخیر در مناطق مختلف کشور نشان می دهد که در کمتر ساخت و سازی نیازهای ساکنان - آرامش، آسایش، راحتی، رفاه - مورد توجه بوده و صرفاً سود بیشتر و هزینه کمتر، اولویت اصلی مسؤولان و متولیان ساخت و ساز در کشور بوده است.
لذا مقاله حاضر در تلاش برای معرفی تاثیرات فرهنگ بر روند شکل گیری معماری پایدار شهری و همچنین معرفی ویژگی های شاخص اقلیمی تاثیرگذار بر منطقه شهری تبریز و در نهایت بررسی شاخص های مهم معماری مساکن آن و میزان چگونگی رعایت ملاحضات اقلیمی در ساخت و ساز مذکور مبنی بر پایه و اصول معماری پایدار می باشد.
-1 فرهنگ و تاثیرات فرهنگی
فرهنگ عبارت است از ارزش هایی که اعضای یک گروه معین دارند. هنجارهایی که از آن پیروی می کنند و کالاهای مادی که تولید می کنند - آشوری، . - 17 :1386 بعبارتی فرهنگ را در یک تعریف بسیار کلی می توان مجموعه ای از اعتقادات، باورها، سنت ها و الگوهای رفتاری و نیز دانش، اطلاعات و ادبیات مکتوب و شفاهی یک جامعه دانست. هر جامعه ای دارای فرهنگ خاص خود می باشد که شالوده معماری آن جامعه را پایه گذاری می کند و معماری آن جامعه تصویر عینی همان فرهنگ است.
معماری به عنوان یک پدیده اجتماعی از فرهنگ نشأت گرفته و بر آن تأثیر می گذارد و آینه ای است از اندیشه های انسان در رابطه با فضا، زیبایی شناسی و فرهنگ. بعبارتی معماری پایدار یک ایده و اصطلاح بسیار گسترده است که معانی متفاوت و بسیاری دارد و در نتیجه فراوانی این معانی، واکنش های مختلف صاحب نظران را برمی انگیزاند. مفهوم معماری پایدار به نوعی یک تغییر مهم در فهم رابطه انسان و طبیعت و انسانها با یکدیگر می باشد.
جهت گیری فرهنگ ها همواره بر مبنای فطرت بشری و اندیشه آنها انجام می گیرد و همین مسیر در شکل دهی به فضای زیست و پیدایش معماری مؤثر است. چرا که این فضا به عنوان یک نیاز بشری مطرح است و اینگونه نیاز ها همواره در مسیر عقل و فطرت الهی پاسخ داده می شوند. بنابراین چه بسا بهتر است معماری را قبل از اینکه یک تخصص فنی بدانیم یا از نظر هنری به آن بنگریم، به جنبه های فرهنگی تاثیر گذار آن توجه کنیم.
فرهنگ بر معماری که یک سیستم ارزشی حاکم است، تأثیرگذار بوده و به آن فرم می دهد. عوامل مختلفی بر فرم معماری یک منطقه تاثیرگذار می باشند که خیلی از آنها به نوعی بر فرهنگ ساخت و ساز فضاهای شهری تاثیر می گذارند، ولی می توان به جراُت اذعان داشت که فرم معماری بارزترین شاخصه تأثیرپذیری معماری از فرهنگ است. هر بنایی به عنوان جزئی از فرهنگ معماری این وظیفه را دارد که یک اندیشه ذهنی را از طریق فرم ظاهری خود عینیت ببخشد و به این ترتیب نمودی خواهد بود برای سنجش این فرهنگ.
طراحی مسکن به عنوان یکی از اصلی ترین وظایف طراح، نه نتها پدیده ای است فرهنگی، بلکه فضایی است که عامل فرهنگ در ایجاد و شکل دادن به آن تأثیر دارد، چرا که چیزهایی که در یک فرهنگ دارای معنا و مفهوم می باشند غالبا آنهایی هستند که فرهنگ فوق با ممنوع کردن صریح یا ضمنی آنها، انجام یا پرداختن به آنها را غیر ممکن می سازد - عبدالحسینی،. - 13 :1390 از میان عوامل مختلفی که هر یک به طریقی در چگونگی شکل دادن به آن نقش دارند، بعضی از عوامل دارای تأثیر شاخص تری هستند. به این دلیل گفته می شود که دو گروه عامل در تعیین شکل مسکن مؤثر است: عوامل تعیین کننده و عوامل تأثیرگذار - راپاپورت،. - 45:1388 نه عامل تاثیر گذار بر فرهنگ ساخت و ساز فضاهای شهری در نمودار شماره 1 آمده است
نمودار شماره 1
نمودار: بر هم کنش عوامل موثر در شکل گیری فرهنگ و کالبد شهر
یکی از عوامل تاثیرگذار بر معماری ایرانی و در شکل گیری فضاهای مختلف و بخصوص فضاهای مسکونی، مسائل اعتقادی و خاص ایرانیان بوده است و یکی از این ویژگیها، احترام به زندگی خصوصی و حرمت قائل شدن برای آنست. دیگری عزت نفس ایرانیان است که این نیز به نحوی در خانه های ایرانی قابل مشاهده است. وجود هشتی، دالان، حیاط مرکزی، فضاهای عمومی، خصوصی و مسائلی از این قبیل، حاکی از این مسأله است.
-2 تاثیرات عوامل اقلیمی
معماری شهر تبریز به دلیل واقع شدنش در اقلیم سرد و کوهستانی، دارای محدودیت هایی متفاوت از دیگر اقلیم های کشور بوده و بارزترین این تاثیرات را می توان در بافت شهری و شکل معماری آن که مهمترین عامل برای ایجاد آسایش افراد در شهر و مساکن می باشد شاهد بود.
معمولاً در اقلیم های سرد و کوهستانی بناها و خانه های احداث شده بصورت فشرده و منفرد، کنار هم قرار می گیرند و از چیدمان هایی که ساختار آنها باعث ایجاد تونل باد و یخبندان می شود اجتناب می شود - عکس شماره . - 1 علت این قاعده علاوه بر عملکرد، ایستایی و کم کردن جبهه هایی که در معرض باد و هوای سرد منطقه هستند شکل می گیرد.
