بخشی از مقاله
چکیده:
عوامل محیطی که امروزه دامنه بررسی تاثیرات آن تنها به علم روانشناسی و علوم اجتماعی ختم نمی شود بلکه سایر علم ها را نیز به چالش کشیده است . ساختار اصلی شکل بناها یکی از مهمترین نشانه های تاثیر عوامل محیطی بر معماری است .عواملی که با محرمیت و محصوریت بنا - عوامل مهم درونگرا یا برونگرا شدن بنا تاثیر دارند - رابطه مستقیم دارند
در این پژوهش برونگرایی و عوامل محیطی تاثیرگذار برونگرا شدن مناطق شمالغرب ایران بررسی و تحلیل شده است. هدف پژوهش یافت عوامل محیطی و موثر بر درونگرا و برونگرا شدن حیطه مورد مطالعه است روش پژوهش کیفی از نوع توصیفی -تحلیلی است که با بررسی 4 روستا از 2 بخش 2 شهرستان از میان 15 شهر موجود در شمالغرب کشور انجام شده است .که با بررسی انجام شده مشخص گردید که معماری بناهای مسکونی این مناطق برونگرا هستند و فاکتورهای مانند عوامل فیزیکی، مصالح، سایت، امنیتی، اقتصادی و مذهبی عامل تاثیر گذار نیستند ودر واقع فرهنگ غالب بر مردم عامل تعیین کننده بر برونگرا شدن این مناطق دارد.
مقدمه:
انسان می کوشد تا مسکن مورد استفاده اش را با شرایط محیطی به منظور آسایش خود با منطقه وفق دهد. [1] معماری ایرانی ،کلمه ای که با شنیدن آن ناخوداگاه درونگرایی و برونگرایی مناطق شمالی و مرکزی فلات ایران در ذهن معماران تداعی می کند.
اقلیم، آداب و رسوم قسمت های مختلف این کشور عاملی است معماری این مرز و بوم هر دم از جایی دم می زند اما متاسفانه بررسی آن همیشه به شمال و مرکز ختم داده شده است و فقط به آنان بست داده شده است شمال برونگرا و مرکز ایران درونگرا .کمتر کسی معماری شمالغرب را مورد بررسی قرار داده است مناطقی که بدون بررسی و با قرار دادن ملاک اقلیم باید با معماری درونگرا و فشرده رو برو شویم. امابا بررسی سطحی هم متوجه می شویم که معماری برونگرا این مناطق را احاطه کرده است.اما چگونه؟ وچه دلایلی برای برونگرا شدن این مناطق دخیل بوده است؟
روش پژوهش و فرایند انجام آن
روستاهای رفته و عبداالله کرده بخش خلیفان مهاباد در استان آذربایجان غربی 2 روستاهای بلبر و اورامان تخت بخش اورامانات شهر مریوان در استان کردستان
هدف این پژوهش ، سنجش و بررسی درونگرایی و یا برونگرایی در معماری شمالغرب کشور بوده است که با این سوالات تحقیق شروع شد.
آیا عوامل محیطی بر برونگرایی شدن این مناطق تاثیر داشته داست؟ آیا فرهنگ عامل تاثیر گذار در برونگرا شدن این مناطق است؟ براساس این سؤالها، فرضیههای زیر مطرح شده و مورد آزمون قرار گرفته است:
به نظر می رسد عوامل محیطی بر برونگرایی شدن این مناطق تاثیر داشته داست.
به نظر می رسد اقلیم فرهنگ عامل تاثیر گذار در برونگرا شدن این مناطق است این پژوهش به دلیل نبود پیشینه بررسی عامل درونگرایی و برونگرایی در این منطقه از کشور و گستردگی محیط مورد مطالعه تحقیق به روش کیفی و توصیفی -تحلیلی که با بررسی منابع کتابخانه ای و میدانی عامل برونگرایی و عوامل موثر بر برونگرا شدن یک منطقه را یافت شد و اطلاعات جمع آوری شده از نمونه ها با مطالعات کتابخانه ای تحلیل شده است .نمونه گیری به روش خوشه کوچک انتخاب شده است از بین 15 شهر ای ن منطقه که در دو استان آذربایجان غربی و کردستان از هر استان 1 شهر و از هر شهر یک بخش و از هر بخش 2 روستا مورد مطالعه قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق
آموس راپاپورت یکی از پیشگامان تحقیق در مورد تاثیر عوامل محیطی بر بنا ها بوده است .او با نگارش کتاب انسان شناسی مسکن در سال 1929 تمامی عوامل دخیل در شکل گیری بناها را بررسی کرد. و در آخر عوامل را به دو دسته تاثیر گذار و تعیین کننده تقسیم کرد که این پژوهش نیز به بررسی این عوامل پرداخته است بررسی برونگرایی و درونگرایی در بناهای ایرانی با وجود قوت نظر و بررسی های موشکافانه در مورد آنان و تلاش های بی پایان مرحوم جناب آقای دکتر پیرنیا و جناب آقای دکتر غلامحسین پیرنیا تنها در مرز مشخصی از این خاک پهناور صورت گرفته است و بقیه مناطق کمتر مورد بررسی قرار گرقته اند .
نمونه بارز بررسی برونگرایی و درونگرایی بنا ها را می توان در کتاب های آشنایی با معماری مسکونی ایرانی دو جلد گونه برونگرا و درونگرا یافت و همچنین تحقیق همچون تحقیق آقایان محمدرضا بمانیان و عبدالباقی مراد چله که به بررسی برونگرایی و درونگرایی شهرستان بوشهر پرداخته اند اما کمتر مشاهده شده است که درتحقیقات و کتب به بررسی عوامل محیطی همچون عوامل اقتصادی ، امنیتی ، فرهنگی پرداخته شود و کانون توجهات بیشتر به عوامل طبیعی و الخصوص اقلیم معطوف بوده است و از این نظر می توان تحقیق پیشه رو را منحصر به فرد دانست.
برونگرایی معماری برونگرا
بناهای برونگرا بناهایی هستند که با فضای بیرونی خود، شامل عناصر شهری مثل گذر، مسیر و دیگر عناصر بیرونی در ارتباط مستقیم بوده و فضاهای داخلی آن نیز همین ارتباط را با فضای بیرونی دارند.[2] در مناطق مورد مطالعه ما یعنی بخش اورامانات و خلیفان مهاباد تمامی شرایط برونگرایی را دارند ارتباط مستقیم با معابر و مسیرهاو به جای داشتن فضاهای مانند هشتی، حیاط مرکزی و حصار - فضاهای بنا های درونگرا - دارای فضاهای مانند پیشخوان، ایوان، پله های بیرون از خانه و بدون حصار برای جداکردن خانه ها از یکدیگر - عوامل برونگرایی - است
تصویر 1 -نمایی از روستا عبداالله کرده مهاباد که خانه های بدون حصار در آن دیده می شود مأخذ :نگارنده
تصویر -2نمایی از روستا رفته مهاباد که فضاهای مانند ایوان و پیشخوان و پله بیرون از خانه در آن دیده می شود
تصویر -3تصویر ماهواره ای از روستا عبداالله کرده مهاباد بافت متراکم و خانه های بدون حصار مأخذ
عوامل مؤثر در تعیین شکل خانه عوامل فیزیکی
شکی نیست که عوامل فیزیکی یکی از مهمترین عناصر تأثیرگذار در شکل بناها و بویژه خانه ها است. توجه به اقلیم و موقعیت آب و هوایی محل استقرار بنا تأثیر مستقیم در انتخاب شکل آن داشته است. یکی از مهمترین کارکردهای خانه تأمین نیاز انسان به سرپناه است. انسان همواره در تلاش برای محافظت از خود در برابر تغییرات جوی بوده از این رو ساخت خانه هایی متناسب با اقلیم سکونت گاه انسان ها اجتناب ناپذیر بوده است.
گرچه امروز بهبود تکنی ک ها و مصالح ساختمانی تا حدی جبر فیزیکی را تحت الشعاع قرار داده اما نتوانسته است آنرا از فهرست عوامل مؤثر در شکل بنا خارج کند. از گذشته تاکنون مثال های گویایی از معماری خانه های منطبق بر شرایط اقلیمی را می توان برشمرد.
خانه هایی با بام های شیب دار در اقلیم های پرباران ، خانه هایی آفتابگیر با دیوارها ی ضخیم در اقلیم سرد، خانه هایی با بام های بلند گنبدی شکل در کویرهای سوزان و ... همه فرم هایی هستند که در جهت سازگاری هرچه بهتر با طبیعت انتخاب شده اند. اما سئوال اساسی این است که آیا سازگاری با اقلیم اجتناب ناپذیر است یا می توان نمونه هایی خلاف این ادعا یافت؟
بله در در روستاهای بخش خلیفان مهاباد با توجه به سرد بودن اقلیم باید باز شو های کوچک را در خانه ها مشاهده کنیم و همچنین باید بافت متراکم و باخانه های به هم چسبیده روبرو شویم اما با خلاف این امر مواجه می شویم و در واقع بازشو های بزرگ و خانه های دور از هم مواجه می شویم.
تصویر 4 -نمایی از روستا رفته بخش خلیفان بازشوهای بزرگ و خانه های دور از هم مأخذ :نگارنده
مصالح و تکنولوژی ساخت و ساز
بشر در طول هزاران سال از مصالحی چون سنگ، خشت، چوب، حصیر ، نمد و ... برای ساختن خانه استفاده کرده است. گرچه یافته های باستان شناسی نشان می دهد که گاهی مصالح مورد نیاز برای بناها و به خصوص بناهای تشریفاتی و مناسکی، از سرزمین های دوردست منتقل می شده اند اما در اغلب موارد از مصالح در دسترس استفاده شده است. آشنایی با مصالح و نحوه ی استفاده از آنها برای ساختن خانه ای مناسب ضروری است. اما آیا می توان گفت شکل بنا صرفاً به مصالح استفاده شده در آن بستگی دارد؟
خیر اگر به اینگونه بود باید با ورود مصالح جدید مانند آهن و ... یا در شکل خانه های اوامانات تغییر ایجاد می شد و یا دیگر استفاده از مصالحی مانند سنگ و... منسوخ می شد اما نه تنها با ورود این مصالح در شکل بنا ها تغییری ایجاد نشده بلکه مصالح جدید ترکیبی زیبا با محیط به وجود آورده اند و مصالح جدید و قدیم با هم در بنا ها مورد استفاده قرار می گیرند
سایت و موقعیت
منظور از سایت و موقعیت، محل قرارگرفتن بنا است. موقعیت می تواند با توجه به جغرافیا و توپوگرافی در نظر گرفته شود یا مقصود از آن مکان قرار گرفتن بنا در همسایگی سایر بناهای مجموعه ی زیستی باشد. در این مورد نیز نمی توان قائل به جبر اکولوژیک بود و ادعا کرد که شکل بنا را موقعیت آن بر زمین یا موقعیت آن در شهر یا روستا تعیین می کند اگرچه این موضوع اهمیت دارد اما هرگز به تنهایی برای توجیه اشکال متنوع بناها کافی نیست . " زمین های با مشخصات مشابه می توانند مولد شکل های بسیار متفاوت خانه ها باشند و شکل های مشابه می توانند در سایت های بسیار متفاوت ساخته شوند."
اما موقعیت در مفهوم محل قرارگرفتن بنا در مجتمع زیستی غالباً در راستای ساختار سلسله مراتبی است و یک تأثیر فرهنگی است تا فیزیکی. ساماندهی فضا در سیستم اجتماعی امری فرهنگی و مستقل از سایاست. مثلاً گرچه در شهرها غالباً از ساختن خانه در نزدیکی قبرستان ها یا در محله های بدنام اجتناب می شود اما ای ن امر لزوماً در شکل بنا تأثیری ندارد. در مناطق مورد نظر نیز توپوگرافی و سایت یکی از ارکان مهم سایت است.اما در بسیاری از موارد توپوگرافی دست کاری شده است .
تصویر-5اوارمان تخت استفاده هم زمان از سنگ و آهن
تصویر-7روستا عبداالله کرده نقشه ماهواره ای سایت و موقعیت
عامل امنیتی
دفاع یکی از مؤلفه های اجتماعی مؤثر در شکل بنا است. حصارها، تصویر-6اوارمان تخت استفاده هم زمان از سنگ در دیوار و سقف پرچین ها، دیوارهای بلند و ... همه به منظور ممانعت از ورود دیگران.
