بخشی از مقاله
چکیده
بازارچه مرزي باشماق در فاصله 17 کیلومتري غرب شهر مریوان و در جوار روستاي مرزي باشماق قرار دارد. . از سال 1369
عملاً فعالیت اقتصادي از طریق مرز باشماق با کردستان عراق شروع شده است و در غیاب گمرك رسمی به خوبی توانسته است در صادرات به شمال عراق و حتی مناطق مرکزي آن نقش اساسی ایفا کند. حرکت افراد و گروه ها بطوردائم یا موقت باعث ایجاد تغیر درالگوي سکونت میشود دلایل مهاجرت میتواند اقتصادي،اجتماعی،مذهبی،سیاسی وغیره باشد ولی دلیل اصلی همانا آزمون ناشناخته ها وزندگی درشرایط اقلیمی ونیز امتحان شانس جدیدي در زندگی است. عمدتاً ایده ي شرایط زندگی جدیدزندگی یاسرزمین موعود محکمترین دلیل میتواند باشد(.(170. 1386 لذا تحرکی فضایی بین دو واحدجغرافیایی صورت میگیرد که داراي پیامدهایی درهردوفضاي جغرافیایی است.
در نگاهی گذرا به تاریخ میهنمان سه تغیر عمده ي اصلاحات ارضی، در سال1342،انقلاب اسلامی در سال1357و جنگ تحمیلی در فاصله سالهاي1359تا1367خود را به ما می نمایانند که بیشترین حجم مهاجرت را در کشور باعث شده اند.
طبق آخرین سرشماري جمعیت شهرستان مریوان در سال1385برابربا153271نفر می باشد که درمقایسه بااولین سرشماري عمومی((1330که فقط داراي1384نفر جمعیت بوده رشدي چشمگیر داشته، میزان جمعیت درمنطقه ي مورد مطالعه درطول زمان ومتاثرازشرایط مختلف همواره فراز و فرودهایی راتجربه نموده است. به طور کلی شهرستان مریوان به دو د لیل طبیعی و تجاري، از بین شهرهاي استان، یک مکان مهاجرپذیر محسوب می شود.دراین مقاله سعی نمودیم روندتغیرات جمعیتی را طی دوره هاي مختلف سرشماري بررسی نموده وعلل وپیامدهاي، این تغیرات رادر تمام جنبه هاي اجتماعی،اقتصادي،وفیزیکی آن بررسی کنیم.
واژگان کلیدي: مهاجرت روستا- شهري، مریوان، الگوي سکونت، تحرك فضایی، اصلاحات ارضی
مقدمه
مهاجرت به عنوان یک پدیده تحول جمعیت گاهی کند وآرام وگاه با عمومیت وشدت زیاد است. مهاجرت در درمقایسه با سایر موضوعات جمعیتی، موضوعی است که همواره اذهان اندیشمند آنرا به خود معطوف داشته وتلاش براي شناخت زوایاي آن، مارا به درك بیشتر این واقعیت رهنمون میکند. به طورکلی، مطالعات گوناگون درزمینه ها وابعادمختلف مهاجرت، براي ارزیابی سطوح تغییرات، بهعنوان یکی ازعوامل تأثیرگذار بر برنامه هاوسیاستهاي ملی وبین المللی، به محققان وبرنامه ریزان کمک کرده است تا پیامدهاي این متغیر را بررسی کنند. مهاجرت نقش اساسی درفعل وانفعالات مختلف اجتماعی وجمعیتی دارد یکی از مهم ترین حالت هاي مهاجرت که بعلت تاثیراتش شایان توجه ونیازمندبررسی است˛ مهاجرت روستا _شهري میباشد.
یکی از فاکتورهایی که در این مقاله سعی به بررسی آن شده است ˛تاثیر بازار چه ها ي مرزي بر مهاجرت روستا _شهر ي بوده
٧٠
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
است . شهرمریوان،یکی ازشهرستانهاي استان کردستان ودرغرب آن قراردارد. این شهر،بین 35 درجه و 31 دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 21 دقیقه طول شرقی باارتفاع 1398 مترازسطح دریا واقع شده است. شهرستان مریوان بامساحت 2193/4
کیلومترمربع 7/77 درصدازوسعت استان کردستان را به خود اختصاص داده است(احمدي,1390؛(5 وداراي سه بخش، سه شهر(سال 89باتبدیل روستاي کانی دینار به شهرونیز مشاهده تبدیل دوروستاي دیگربه شهر درمصوبات امسال شایان ذکر است که در صورت ایراداین موارد"داراي شش شهر") وشش دهستان می باشد.ازشمال به قسمتی ازشهرستان سقز وخاك کشورعراق، ازغرب به کشورعراق، ازشرق به سنندج ودیواندره و ازجنوب به منطقه اورامان منتهی می شود.تحولات جمعیتی وفیزیکی این شهرستان بیش از هرچیز متاثراز بازارچه مرزي باشماق به عنوان یک مکا-نیسم- ا-قتصادي قوي بوده است وباوجوددو بازارچه ي دیگردراستان توانسته است به تنهایی حدود50درصدصادرات وواردات استان رابه خود اختصاص دهد. با توجه به بررسیهاي به عمل آمده و نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره اي معلوم گردید که طی دوره مورد مطالعه گسترش شهري،همواره کاربري اراضی ساخته شده رشد قابل توجهی داشته است به طوریکه بین دوره 1370 تا 1390
مساحت شهر بیش از سه برابر کل مساحت شهر از ابتدا تا سال 1370 رسیده است. در ابتداي شروع به کار بازارچه که ساختارهاي آن در حال شکل گیري بوده است شهر نیز به تبع رشد آرامی را در این سالهاي اول تجربه کرده است. اما با گسترش حجم مبادلاتی که در این دوره صورت گرفته است سود حاصل از این مبادلات در عمران و ساخت و ساز شهري مصرف شده و باعث گسترش ناگهانی شهر شده است. در این مقاله سعی شده است با توجه به وجود بازار چه ي مرزي باشماق در استان کردستان در شهرستان مریوان، به تاثیر این عنصر فضایی مؤثردرسیستم شهرنشینی به عنوان یکی از عواملی که باعث مهاجرت روستا _ شهري شده پر داخته شود.
.1 مبانی نظري
1-1 شهر: شهر عبارت است از ابعاد فضایی و مکانی و رهنمودهایی که در آن گروهی از انسانها براي ایفاي نقشهاي اساسی خود نظیر سکونت، کار، تدارك، رفت و آمد و ... در تراکم معین گرد هم جمع شده و استقرار می یابند و به این ترتیب سازماندهی فضایی محیط و انتظام و انسجام آن را تحت تأثیر قرار میدهند(رهنمایی,1371؛.(3
2-1 روستا: روستارا ازنظرمفهوم وتعریف پیوسته درمقایسه باشهرموردبررسی قرارمیدهند(سعیدي,1385؛.(16لایحه ي تشکیل انجمن هاي ده واصلاح اموراجتماعی وعمران دهات مصوبه ي 1342/6/9ده راچنین تعریف کرده است"ده یاقریه از نظراین لایحه عبارت است ازمرکزجمعیت ومحل سکونت حداقل250نفریا50 خانوارکه درآمداکثرافرادآن ازطریق کشاورزي حاصل میشود".لذا استنادبه دو معیارجمعیت ونوع معیشت,میتوانیم روستا راسکونتگاهی تعریف کنیم که جمعیت آن ازحدمعینی کمتروبیش از50درصدجمعیت آن ازطریق کشاورزي امرار معاش نمایند(جمعه پور,1390؛.(17
3-1 مهاجرت: جمعیت زدایی و تخلیه روستاها یکی از مهمترین معضلات جامعه روستایی است وبدون شک مهاجرت هاي روستایی مهمترین عامل جمعیت ز دایی به حساب می آید. درصورتی که میزان مرگ و میر در یک ناحیه طی مدت زمان معین بر رقم موالید فزونی یابد و مهاجرت خالص نتواند چنین کاهشی را جبران کند، جمعیت زدایی بیولوژیکی به وجود می آید که امري کاملا نادر است(فشارکی، 1373؛.(63 اما جمعیت زدایی غیربیولوژیکی که حاصل مهاجرت هاي شغلی و غیرشغلی از روستا به شهر است، همچنین وجود جاذبه هاي شهري و فرآیند شهرگرایی عامل اساسی تخلیه روستاها از جمعیت فعال اقتصادي محسوب می گردد.در رهیافت سیستمی در مهاجرت ازروستا به شهر"موبوگونج" مفاهیم عناصرنگرش ها وروابط را ازنظریه عام سیستمی به عاریت گرفته ودر موردمهاجرت ازروستا به شهربه کار برده است. اوچهارعنصر اقتصادي،اجتماعی، تکنولوژیک و دولتی رادرزمینه مهاجرت موثر شناخته است . او علاوه برتاکید برعناصر اصلی سیستم، توجه خود را به نهادهاي مختلف(خرده سیستم ها)وروابط اجتماعی، اقتصادي وروابط دیگر (مکانیسم هاي سازگاري ) که قسمتی ازفرایند انتقال مهاجرین است، معطوف می دارد . دوتا از مهمترین خرده سیستمها، خرده سیستم هاي کنترل روستایی
٧١
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
وشهري هستند. این خرده سیستم ها برکارسیستم نظارت کرده ومیزان جریان درسیستم را کم یا زیاد می نمایند . خرده سیستم کنترل شهري در مقابل هدف مهاجرین براي تشویق یا بازدارند گی آنها در جذب به محیط شهري کار می کند .مثلاً ادارات شهري میتوانند بادر دسترس قراردادن مسکن ارزان قیمت و شغل قابل اطمینان، انتقال مهاجرین روستایی راتسهیل یا مشکل نماید(موبوگونج,1970؛.(151-156
4-1 بازارو بازارچه هاي مرزي: بازار پدیده اي است شهري و در عین حال عاملی است براي پیدایش شهرنشینی و همواره به صورت بافت غذا دهنده اصلی شهر انجام وظیفه نموده است(شکوئی,1373؛.(174طبق ماده 4 قانون ساماندهی مبادلات مرزي مصوب 1384/7/6 مجلس شوراي اسلامی، بازارچه مرزي محوطه اي است محصور، واقع در نقطه صفر مرزي، در جوار گمرك یا مکان هایی که طبق تفاهم نامه هاي منعقد بین ایران و کشور همجوار تعیین شده است. در حال حاضر ایران داراي 50
بازارچه مرزي است که از این حیث رتبه اول را در سطح جهان دارا می باشد(با توجه به این که دومین کشوري است که بیشترین همسایگان را بعد از روسیه دارد).بازارچه هاي مرزي در واقع نوع نخستین مناطق آزاد تجاري و اقتصادي می باشند که در مقیاس کوچکتر و با عملکرد تاحدي متفاوت از مناطق آزاد تجاري و اقتصادي هستند. هر چند حذف محدودیت هاي گمرکی یا اعطاي تسهیلات ویژه به این مناطق اقتصادي و تجاري اختصاص مییابد اما نمیتوان با چنین اقدامی آنها را منطقه آزاد معرفی کرد. منطقه آزاد تجاري، بندر آزاد، منطقه پردازش صادرات، مناطق اقتصادي و بازارچه در عین مشترکات خود در ادبیات اقتصادي، هر یک داراي ویژگیها و اهداف خاص خود میباشد. لذا چنانچه تصمیم گرفته شود یک منطقه خاص تحت یکی از عناوین فوق فعالیت نماید، باید اولأ شرایط لازم آن را دارا باشد، ثانیأ اهداف آن منطبق بر عنوانی باشد که بر منطقه مزبور نهاده شده است، چرا که در غیر این صورت این نامگذاري ممکن است موجب مشکلاتی براي سرمایه گذاران و صادرکنندگان شود(وزارت بازرگانی).
5-1 روند شکل گیري و تکامل بازارچه مرزي باشماق: بازارچه مرزي باشماق در فاصله 17 کیلومتري غرب شهر مریوان و در جوار روستاي مرزي باشماق قرار دارد. از سال 1369 عملاً فعالیت اقتصادي خود را شروع کرده است. شروع کار بازارچه با مدیریت فرمانداري از سال1370 تا 1378 بوده است و از سال 1378 تا 1383 مرز به صورت پیله وري اداره میشده و نماینده بازرگانی در بازارچه حضور داشته است. در سال 1383 مرز باشماق به صورت رسمی آغاز به کار کرد. در حال حاضر، طرح توسعه بازارچه در قالب 32 هکتار در حال اجرا میباشد. برنامه توسعه زیر بناي ساخته شده از 5/3 هکتار در اوایل تأسیس بازارچه ( 1371 )، به 7 هکتار در حال حاضر گسترش پیدا کرده است. که با احداث 30 انبار، 8 واحد مجتمع خدماتی- تجاري در سه طبقه با تعداد هزار اتاق و یک سردخانه که از سوي بخش خصوصی احداث شده است. جمعاً نزدیک 1000 نفر کارگر، پیلهور و کارمند در مرز باشماق مشغول تخلیه و بارگیري کالا میباشند.
.2 پیشینه تحقیق:
از جمله منابعی که مستقیماً در ارتباط با کارکردهاي بازار در ایران انجام گرفته است، میتوان به این آثار اشاره نمود - در مقاله سعید شافعی که تحت عنوان؛ بررسی وضعیت بازارچه هاي مرزي استان ( آذربایجان غربی )، موانع و مشکلات آنها به چاپ رسیده است. بر این اصل معتقد بوده که توسعه و گسترش مبادلات بازرگانی توسط بازارچه هاي مرزي میتواند باعث تغییر و تحول سیماي منطقه گشته و برخی از بسترهاي توسعه را فراهم نماید. ولی در این راه مشکلاتی بر سر راه این بازارچه ها وجود دارد که در صورت رفع آنها میتواند باعث تغییرات توسعه اي در منطقه گردد.- کاوه امینی نژاد و محمد حسین بوجانی در مقاله اي تحت عنوان؛ بازارچه مرزي بانه فرصتی براي پایداري شهر و پیرامون 1383، تأثیر بازارچه هاي مرزي را در خلق فضاهاي شهري و توسعه و رشد آنها بررسی میکنند و فعالیت بازارچه ها را در افزایش اشتغال، ضریب امنیت و جلوگیري از مهاجرت موثر میدانند - علی اکبر فخر فاطمی دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی در پایان نامه خود تحت عنوان؛ نقش بازارچه هاي مرزي در تثبیت جمعیت و توسعه روستایی نمونه موردي بازارچه مرزي باجگیران قوچان 1383، به
٧٢
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
بررسی اجمالی مناطق مرزي میپردازد و برنامه ریزي توسعه اي را لازمه توسعه منطقه اي میداند.- از کارهاي دیگر صورت گرفته میتوان به پژوهش مصیب پهلوانی به عنوان؛ بررسی مسائل و مشکلات بازارچه هاي مشترك مرزي سیستان و بلوچستان اشاره نمود. ایشان معتقد است که با اتکا بر بخش بازرگانی و تجارت و ساماندهی فعالیت هاي این بخش که به صورت رسمی و غیر رسمی صورت می پذیرد، می توان پاره اي از معضلات و مشکلات منطقه را تخفیف داد و عرصه را براي تقویت و تجهیز سایر زمینه هاي اقتصادي دیگر منابع تولیدي در استان و مناطق مرزي آن فراهم آورد. البته به نقش مشارکت مستقیم دولت در انجام این کار تأکید دارد .
