بخشی از مقاله
چکیده:
گسترش بیرویه و بیبرنامه توسعه شهرها، افزایش فاصله محل کار و زندگی، افزایش ترددهای شهری، عدم تشخیص نیازهای انسانی، آلودگی صوتی و بصری و هوا، فقدان مسکن مناسب و کیفی، ازدحام و بروز تعارضهای اجتماعی و سایر عوارض را میتوان به عنوان شرایط و کیفیات نامناسب شهری دانست که با ایجاد فشارهای روانی در افراد اثرات سوئی بر سلامت جسمی و روحی آنها میگذارد و موجب اختلال در عملکرد افراد در قلمرو اجتماعی، روانشناختی و جسمانی میگردد.
محیط انسان در سطوح مختلفی رفتار او را تحت تأثیر قرار داده و رفتارهای آنی، تابعی از وضعیتی هستند که در آن اتفاق میافتند. شخصیت مردم یک کشور، توسط طبیعت و نوع محیطی که در آن زندگی میکنند شکل میگیرد و از آنجا که محیط، شکلدهنده و محدودکننده رفتارهاست، برنامهریزی مناسب به منظور اطمینان یافتن از حداکثر رضایتمندی، کارایی و رشد ضرورت دارد.
در این مقاله به توصیف محیط و نیازهای انسان پرداخته شده و سپس عوامل محیطی موثر بر رفتار مانند ازدحام، خلوت، قلمرو ، فضای قابل دفاع، سر و صدا و... بررسی میشود به طوری که با کاهش فشارهای روانی بر افراد از اثرات سوئی که بر سلامت آن ها میگذارد جلوگیری شده و منجر به طراحی برای ساخت محیطی با خواستهای انسان گردد.
مقدمه
محیط انسان در سطوح مختلفی رفتار او را تحت تأثیر قرار میدهد. رفتارهای آنی، تابعی از وضعیتی هستند که در آن اتفاق میافتند. شخصیت مردم یک کشور، توسط طبیعت و نوع محیطی که در آن زندگی میکنند شکل میگیرد. استرس، جمعیت و ویژگیهای ساختگی و غیرطبیعی شرایط شهری، دلیل عمده افزایش نرخ جرم و جنایت و وقوع اختلالات روانی در بین مردمی است که در شهرها زندگی میکنند از آنجا که محیط، شکلدهنده و محدودکننده رفتارهاست، برنامهریزی مناسب به منظور اطمینان یافتن از حداکثر رضایتمندی، کارایی و رشد، ضرورت دارد. در این راستا شناخت انسان، عوامل روانی موثر بر رفتار، ویژگیهای محیط زندگی او و چگونگی برقراری رابطه میان این عوامل اهمیت دارد.
توصیف محیط
»محیط، مفهومی است پیچیده و مرکب که ابعاد گوناگون دارد. دادههای فضایی، جنبههای اجتماعی، فرهنگی، فیزیکی، معماری، نمادی، جغرافیایی، تاریخی، و زیستی از ابعاد مهم محیط محسوب میشوند« - مرتضوی، . - 31 :1380 برای توصیف محیط لازم است پنج نوع سنجش انجام گیرد:
الف - سنجش ابعاد فیزیکی و عینی محیط طول و عرض اتاق تعداد و ارتفاع پله و ... ؛ ب - تنوع و تعداد مصنوعات موجود تعداد صندلیهای موجود؛ ج - ویژگیهای محل شاد و مطبوع؛ د - رفتار مشاهده شده در فضا؛
ه - شرایط سازمانی و جوّ اجتماعی محیط.
یک رفتار تحت تأثیر کدام ابعاد محیط قرار میگیرد؟
الف. دادههای فیزیکی محیط: مانند حرارت و برودت نور کم و زیاد در یک کلاس.
ب. دادههای نمادین: محیط انسان در مورد نحوه استفاده از برخی فضاها با توجه به معانی نمادی محرکهای محیط، الگوی رفتاری مشخصی دارد. انسان بسته به ارزشهای فرهنگی محیط خود به برخی فضاها، محرکها و رویدادها معنی میبخشد و متناسب با آنها رفتار میکند. بخشی از فضا که در ایران »بالای اتاق« نامیده میشود، در دیگر کشورها فاقد ارزش نمادی است.
ج. تأثیر شرایط معماری محیط: با بررسی میزان فعالیت دانشآموزان در کلاس درس، کلاسهایی که از فضای باز استفاده میکردند در رده فعال و نمونههایی که از فضای سنتی استفاده میشود در رده نیمه فعال و کم فعالیت قرار دارند.
د. تأثیر جو محیط: فضاهایی که به انسان احساس شادی، غم یا خفگی میدهند. پیدایش جوهای مختلف تحت تأثیر شرایط فیزیکی معماری میباشند.
دو انسان چگونه با رفتار خود محیط را دگرگون میکند؟
الف.استفاده از دادههای فیزیکی معماری مانند در، نرده و دیوار ... .
ب. استفاده از الگوهای رفتاری خاص مانند »دفاع از محدود«، »فضای شخصی«، »فاصله بین فردی« مورد استفاده از الگوهای رفتاری برای سازمان دادن به فضا، بین انسان و حیوان شباهتها و تفاوتهایی وجود دارد. از مهمترین تفاوتها این است که بیشتر الگوهای رفتاری انسان، اکتسابی است در حالی که غالب رفتارهای حیوانات مانند دفاع از محدود و ... غریزی هستند.
محیط و انگیزش رفتار
رفتار انسان دارای جهت و هدف است. موجودات زنده و انسان نیازهایی دارند. نیازهای پایه انسان مانند نیاز به آب و غذا و اکسیژن و ... و نیازهای ثانویه مانند امنیت، آرامش و آسایش، خلوت و حریم خصوصی و احترام و ... میباشند. نیازها ایجاد تنش میکنند و به رفتار انسان در جهت رفع آنها جهت میدهند. شرایط محیطی در پیدایش، تشدید و یا تضعیف نیازها تأثیر گذاشته و بر رفتار انسان در برآوردن آنها جهت میدهند.
عوامل و شرایط محیطی مناسب به ارضای نیازها کمک کرده و شرایط نامناسب مانع از تشفی آنها میگردد. به عنوان مثال برای مطالعه و یا استراحت به فضایی دنج و آرام نیاز است، هرگاه فضاهایی که مورد استفاده قرار میگیرند شرایط لازم برای نیل به هدف مورد نظر را نداشته باشند، ارضای نیاز به تعویق افتاده و در آخر به تنش و تعارضهای درونی و اجتماعی میانجامد.
عوامل روانی مؤثر بر رفتار
هرگونه عامل فیزیکی ضمن تأثیر فیزیکی بر انسان قطعاً تأثیر روحی و روانی را نیز به دنبال دارد. تعاریف حسی مانند گرم، دلنشین و یا آسوده بودن فضا، ناشی از چگونگی تنظیم شرایط آسایش در محیط است که به ارتباط مناسب عوامل فیزیکی برمیگردد. تفکر ما راجع به انرژی مبتنی بر تجربهای است که از حرکت، نور، صدا و احساس گرما داریم. چگونگی ارتباط این عوامل در محیط، کیفیت حسی و ادراکی ما از محیط را شکل میدهد.
محیط و رفتار انسان
رابطه انسان محیط رابطهای دوسویه است. هر دو به نوعی بر هم تأثیر گذارده و از هم متأثر میشوند. »الگوی رویدادهایی را که بر زندگی در بناها و شهرها غالب است، نمیتوان از فضاهایی که در آن رخ میدهند، جدا کرد
انسان، بسته به ارزشهای فرهنگی محیط خود، به برخی فضاها، محرکها و رویدادها معنی میبخشد و متناسب با آنها رفتار میکند. شناخت، توصیف و تبیین رفتار انسان به درک رابطه محیط و رفتار کمک میکند و درک نقش محیط ساخته شده در زندگی مردم نیازمند فهم و درک ماهیت انسان است. »محیط و رفتار آنقدر در هم تنیده شدهاند که به سختی میتوان آنها را از هم تفکیک کرد. رفتار را نمیتوان مستقل از رابطه درونی آن با محیط درک کرد، رفتار را باید در بستری محیطی تعریف کرد
