بخشی از مقاله
چکیده
تخمین هزینه و زمان واقعی اجرای پروژه یکی از دغدغه های مدیران پروژه است. اصولاً در قراردادهای پیمانکاری که شامل مجموعه ای از فرآیندها و فعالیت های اجرایی همگن می باشد، نمی توان مدت پیمان را ثابت و غیر قابل تغییر فرض نمود و تأخیر در پروژه ها به دلیل پیچیدگی خاص آنها امری غیرقابل انکار است. همچنین به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه، افزایش زمان اجرا اغلب منجر به افزایش هزینه ها می شود.در پژوهش حاضر با استفاده از روش دلفی و مشاوره با خبرگان و کارشناس اجرایی پروژه های شهرداری شیراز عوامل موثر بر بروز تاخیرات پروژه های سازمان انتخاب گردیدند. سپس با تدوین پرسشنامه ای هدفمند که در آن از منطق فازی استفاده شده به جمع آوری اطلاعات در جامعه آماری که شامل جمعی از کارشناسان و مدیران پروژه تقاطع غیر همسطع معلم بود پرداخته شد.
تئوری مجموعه های فازی که یکی از رویکردهای این پژوهش ، برای مواجه با حالات غیر دقیق است. گرچه مسایل و سیستم هایی که توسط تئوری فازی توصیف میشوند، پدیدههایی مبهم و نامعلوم میباشند اما ماهیت تئوری فازی یک تئوری دقیق به حساب میآید. با توجه به پرسشنامه محقق ساخته به بررسی و اولویت بندی عوامل موثر در ایجاد تاخیر در اجرای پروژه های شهرداری شیرازپرداخته می شود و جهت تحلیل نتایج از روش AHP فازی و ماتریس مقایسات زوجی استفاده گردیده است. همچنین عوامل مذکور در حالت قطعی نیز با نرم افزار Expert Choise اولویت بندی شده اند. نتایج حاکی از آن است که عامل برآورد نامناسب هزینه و عدم تخمین صحیح آن ها به عنوان مهمترین عامل ایجاد تاخیر در اجرای پروژه های شهرداری شیراز و عامل ضعف پیمانکار به عنوان کم اهمیت ترین عامل می باشد. در نهایت راهکارهای لازم با توجه به نتایج پژوهش ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: عوامل تاخیرزا، منطق فازی، ماتریس مقایسات زوجی
.1 مقدمه
شکی نیست که حضور در بازار رقابتی امروز مستلزم بهبود عملکرد سازمانها در کلیه زمینه ها و از جمله طراحی و اجرای مطلوب و ثمربخش پروژه ها و صرفه جویی در استفاده از منابع و امکانات است، این در حالی است که برنامهریزی و اجرای هر پروژهای با درجه ای از شرایط عدم قطعیت همراه است و این موضوع موجب میشود همواره تصمیم گیریها متضمن سطوحی از خطرپذیری باشند. نکته مهم این است که چگونه میتوان با تدبیر صحیح و درایت مبتنی بر دانش نوین عدم قصعیت ها ، ضمن شناسایی و کنترل آنها، این موارد را از مرحله تهدید به فرصت هایی جهت بهبود اهداف پروژه مبدل کرد.[1] تاخیر در پروژه ها به دلیل پیچیدگی خاص آنها امری غیرقابل انکار است. مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که اغلب پروژه های بزرگ ساخت در دنیا با حدود بیش از 50 درصد افزایش زمان مواجه می شوند. همچنین به دلیل رابطه مستقیم میان زمان و هزینه اجرای پروژه، افزایش زمان اجرا اغلب منجر به افزایش هزینه ها می شود.[2] بررسی علل تاخیر در پروژه های ساخت و اندیشیدن تدابیری در جهت کاهش آنها مسئله ای جدی است که در تمام دنیا مورد توجه قرار گرفته است.
از طرف دیگر در بسیاری از پروژه ها تسریع در بهره برداری پروژه از اهمیت زیادی برخوردار است و تاخیر در اتمام آن خسارات سنگینی به اهداف پروژه وارد می کند. .[3] در پروژه های پیچیده و کلان شناسایی عوامل تاخیرزای پروژه و ارائه راهکارهای لازم از اهمیت دو چندانی برخوردار است. از طرفی دیگر طبق مطالعات انجام شده بکارگیری منطق فازی می تواند موجب کاهش مخاطرات پروژه و ریسک و افزایش دقت و جمع آوری اطلاعات گردد.[4] در سال 1996 روشی مبتنی بر روش فرآیند سلسله مراتبی توسط ساعتی1 ارایه گردید که وابستگی بین معیارها و زیرمعیارها را در صورت وجود در اوزان نهایی در نظر میگرفت. این روش شکل توسعه یافتهای از روش AHP2 است که قادر است همبستگی و بازخورد های موجود بین عناصر مؤثر در تصمیم گیری را مدلسازی نماید. در این پژوهش پس از شناسایی عوامل تاخیرزای پروژه و دلایل بروز آنها در پروژه های شهرداری شیراز به اولویت بندی آنها توسط روش AHP فازی پرداخته شده است و در آخر راهکارهای اجرایی طبق نتایج پژوهش ارائه شده است.
.2 مروری بر تحقیقات انجام شده
در این بخش نیز به مروری مختصر بر مطالعات انجام شده در خصوص شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر در ایحاد تاخیر در پروژه ها پرداخته شده است . مولایی و غضنفری نیا به بررسی علل تاخیرات در پروژه های ساخت ، با مروری بر مطالعه موردی داخلی و خارجی پرداختند. مطالعات انجام گرفته نشان می دهد که اغلب پروژه های بزرگ ساخت در دنیا ، با حدود بیش از 50 درصد افزایش در مدت زمان اولیه پیشبینی شده داشته اند که سبب افزایش هزینه های مربوطه شده است .بررسی علل تاخیر در پروژه های ساخت و اندیشیدن تدابیری در جهت کاهش آنها، مسئله ای جدی است که در تمام دنیا مورد توجه است. در کشورهای مختلف بسته به مسائل اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی ، مدیریتی و دیگر عوامل مشابه دلایل تاخیر متفاوت و متنوعند. پس از شناسایی تاخیرات، بکارگیری روشی مناسب برای تحلیل تاخیرات لازم و ضروری است. [6]
نوری و فرجی به بررسی عوامل تاخیر پروژه های عمرانی و ارائه الگویی جهت کاهش زمان تاخیر پرداختند. نتایج مطالعات موردی ایشان نشان می دهد که سه عامل مشکلات مالی ، مشکلات تملک اراضی و مشکلات مطالعه و طراحی مهمترین عوامل تاخیر می باشند .همچنین با مدل بر هم کنش عوامل تاخیر می توان دریافت که با اصلاح ساختار و قوانین و استفاده از شیوه های تامین مالی می توان علاوه بر حل مشکل مالی، افزایش مقادیر پروژه را که ناشی از روش های سنتی اجراء و عدم یکپارچگی مراحل طرح و ساخت است به حداقل رسانده و مشکلات استملاک اراضی را نیز تا حد زیادی کاهش داد. [7]
فتحی و نجفیان به بررسی علل تاخیر پروژه های عمرانی در استان کرمانشاه پرداختند .در این راستا به منظورشناسایی عوامل اصلی مسبب تاخیر پروژه ها، به بررسی موردی چند پروژه عمرانی در این استان پرداخته شده و با توجه به آن یک پرسشنامه جامع دریرگیرنده عوامل اصلی مسبب تاخیر تهیه شده است .با تجزیه و تحلیل پرسشنامه ها، اولویت بندی این عوامل از نقطه نظر مشاور ، کارفرما و پیمانکار بدست می آید که نتایح نشان می دهد هفت عامل اصلی ایجاد تاخیر به ترتیب ذیل است : مدت زمان غیر واقع بینانه قرارداد، عدم توجه به سیستم کنترل پروژه، مطالعات اولیه ناقص یا اشتباه و اشکالات نقشه ها ، عدم تجربه و کارآیی موثر پیمانکار یا پیمانکاران جزء، عدم انجام تعهدات مالی کارفرما به پیمانکار، ضعف مدیریت پیمانکار و کمبود مصالح و تجهیزات. [8] سوییز و همکاران در مقاله خود به بررسی علل تاخیر در پروژه های عمرانی در اردن پرداختند.بسیاری از پروژه های در دست اجرا از برآوردهای موجود هزینه و زمان فراتر می روند .مجموعه ای از عوامل تاخیر در اجرای پروژه ها بر طبق سیستم دروین شناسایی و طبقه بندی شدند .
اغلب عوامل معمول با استفاده از داده های جمع آوری شده در تحقیقات میدانی و مصاحبه هایی که با مهندسین مشاور پروژه ها و کارفرمایان انجام شده بود ارزیابی شدند .اغلب پاسخ دهندگان براین مسئله توافق دارند که مشکلات مالی پیمانکاران و تغییرات سفارش به وسیله کارفرما مهمترین عواملی اند که منجر به تاخیر در اجرای پروژه ها می شوند .شرایط آب و هوایی بد و تغییرات قوانین و مقررات دولتی در رتبه های آخر علل تاخیر قرار گرفته اند. [9] محمدی نیز در پژوهشی به بررسی عوامل موثر بر تاخیر پروژه های کلان و پیچیده پرداخته است. وی 6 عامل شامل عوامل طبیعی، عوامل سیاسی و اقتصادی، عوامل اجتماعی و حقوقی - عوامل غیر قابل کنترل - ، عوامل فنی، عوامل داخلی پروژه - عوامل مدیریتی، منابع انسانی و... - و عوامل خارجی پروژه - عوامل مربوط به کارفرما، پیمانکاران و... - که عوامل قابل کنترل و پیش بینی شده می باشند، را شناسایی کرده که در این میان عوامل اقتصادی بیشترین تاثیر را بر تاخیر پروژه ها داراست. در نهایت ایشان استفاده از سازوکارهای مدیریت دانش را به عنوان عاملی تاثیرگذار در کاهش تاخیر پروژه ها معرفی می نماید.
.3 دلایل عمده بروز تاخیرات
عوامل رایج در تاخیرات پروژه ها را می توان به دو دسته عوامل غیرقابل کنترل - غیرقابل برنامه ریزی - و قابل کنترل - قابل برنامه ریزی - دسته بندی کرد. طبیعی است که شناخت عوامل فنی و قابل کنترل از اهمیت بیشتری برخوردار است.[5] در کشورهای گوناگون بسته به مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مدیریتی و سایر مسائل مشابه بعضی از دلایل تاخیرات از وزن و بروز بیشتر برخوردارند ولی در اکثر آنها عوامل مشترکی وجود دارد که در ادامه این عوامل ذکر گردیده است:
