بخشی از مقاله
خلاصه
با توجه به پیشرفتهای روز افزون جامعه بشری، تمایل انسان برای حضور در فضاهای عمومی جهت ارتباط با عموم مردم موجب میگردد نسبت به ایجاد چنین فضاهایی دست به طراحی بزند و در جهت ارضا این نیاز و تمایل برای شرکت در فضاهای عمومی، محیطی برای برقراری تعاملات اجتماعی فراهم آورد. این فضا باید بتواند شرایط لازم برای گرد همایی کاربران را فراهم آورد تا افراد بتوانند برای رفع نیازهای اجتماعی و در ادامه ارتقا تعاملات اجتماعی خود اقدام نمایند.
حضور یافتن مردم در چنین فضاهایی منجر به اجتماعپذیری فضای عمومی و عاملی در جهت موفقیت فضاست. از این لحاظ شناسایی ویژگیهای فضاهای عمومی اجتماعپذیر و معیارهای ارتقا دهنده تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی شهری ضرورتی است در جهت رفع نیازهای اجتماعی انسان. سوالات مطرح در این خصوص عبارتند از عوامل مؤثر بر ارتقاء تعاملات شهری در فضاهای عمومی چیست. هدف اصلی در این نوشتار بررسی و شناخت تعاملات اجتماعی و بررسی ابعاد این مهم در طراحی فضاهای عمومی شهری می باشد. جهت پاسخگویی به هدف بیان شده، ابتدا مفهوم فضاهای عمومی، اجتماعپذیری، اجتماعپذیری در فضاهای عمومی مورد مطالعه قرار گرفته و سپس به بررسی مؤلفههایی برای ارتقاء تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری پرداخته شده است.
.1 مقدمه
طراحی فضاهای عمومی اجتماع پذیر به عنوان محل رخداد تعاملات اجتماعی یکی از اهدافی است که در دهه های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از فضای عمومی بخش مهمی از زندگی روزمره را شامل میشود و میتوان ابراز کرد چنین فضاهایی به عنوان مکان هایی برای ملاقات افراد عمل می کنند. عملکرد اصلی فضای عمومی، فراهم سازی و بسترسازی حضور مردم است، لذا ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن از جایگاه ویژه ای برخوردار است و این فضاها باید مکانی برای تعاملات اجتماعی و زندگی جمعی باشند
تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط میتواند یک موضوع فیزیک، یک نگاه، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیتهای متناسب و در نتیجه نقشپذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروهها و شبکههای اجتماعی است
از جمله معیارهای سنجش میزان اجتماع پذیری فضا می توان به قابلیت برقراری تعاملات بین افراد غیر صمیمی، میزان تمایل به تعامل در فضا، میزان حضور در فضا و مراجعه به آن، مدت توقف در فضا و تعلق مکانی به فضا اشاره نمود
وایت بر ضرورت وجود فضاهای عمومی با کیفیت برای تسهیل تعاملات اجتماعی و حضور مدنی مردم، تاکید کرده و خود را مسئول خلق مکان های کالبدی میداند که مشارکت و تعاملات اجتماعی را تسهیل کند. او بر این باور است که زندگی اجتماعی در فضاهای عمومی اساساً به بهبود کیفیت زندگی افراد و جامعه کمک میکند. همچنین در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده که فضاهای عمومی مکانهای ایده آلی برای آغاز آشناییها نبوده و حتی در اجتماعیترین آنها آمیختگی زیادی میان مردم دیده نمیشود. اما با این وجود حضور همزمان مردم در زمان و مکان میتواند فرصتهایی را برای تعاملات اجتماعی فراهم آورد . [3 ] لنگ برای توضیح مطلوبیت تعامل اجتماعی دلایل زیادی دارد.
اصلی ترین دلیل این است که رابطه متقابل اجتماعی برای پاسخ به نیاز های انسان به پیوند و احساس تعلق به مکان یک ضرورت است. دلیل دیگر این است که فعالیت هایی چون تعامل با دیگران و مشاهده فعالیت های مردم با ایجاد زمینه های اجتماعی شدن و اجتماعپذیری به رشد فردی انسان کمک می کنند. از طرفی در محیط هایی که تعامل اجتماعی قابل توجهی بین ساکنین وجود دارد، میزان جرم و جنایت پایین تر است . شاید به این دلیل که وظایف و التزامات اجتماعی روشنتر، حمایت مردم از یکدیگر بیشتر و از خود بیگانگی کمتر است
در این زمینه، از جمله مطالعات صورت گرفته، میتوان به مطالعه پاکزاد - 1385 - در زمینه تبیین اهمیت فضاهای شهری و بررسی تاثیر آن بر روابط فرهنگی و اجتماعی جامعه و ایجاد فضایی در خور ایجاد روابط اجتماعی مناسب و در نتیجه ایجاد جامعه سالم اشاره نمود
همچنین در پژوهش دیگری دانشپور - 1386 - به بررسی فضاهای عمومی و تاثیر آن در ایجاد روابط اجتماعی مناسب بین افراد جامعه و عوامل تاثیر گذار بر روند حیات جمعی افراد پرداخت
همچنین مدنی پور - 1389 - در مطالعهای مفاهیم فضاهای شخصی، بین شخصی و عمومی بیان کرده و به بررسی و تقسیم فضاهای عمومی و خصوصی شهر پرداخته است
همچنان که با بررسی مطالعات پیشین مشاهده میگردد، همواره اثرات روابط اجتماعی موضوع پژوهش محققان زیادی بوده است. اهمیت این موضوع به این دلیل است که تعاملات اجتماعی در فضاهای عمومی حائز اهمیت شمرده میشود.
.2 فضای عمومی:
در تفسیر لغت نامه آکسفورد برای واژه عمومی عباراتی نظیر، تعلق داشتن به همه مردم، مربوط بودن به جامعه، قابل دسترسی و مورد استفاده از طرف کل جامعه و ... آورده شده است .در فضاهای عمومی نظیر سینماها، پارکها، میادین و کتابخانهها تمامی شهروندان از هر قشر، سن، نژاد و صنفی بدون نیاز به کنترل و محدودیت، حق حضور و ورود را دارند و با وجود انسان و فعالیتهای اوست که چنین فضایی معنی می یابد .فضاهای عمومی مکانی برای رفع نیازهای روزمره و زندگی عمومی در شهرها هستند. این فضاها در طول زمان و بر اساس شرایط اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی تغییر مییابند
البته اصطلاح فضای عمومی در رشته های مختلف به گونهای متفاوت به کار برده میشود. برجسته ترین تضاد در این بین، این است که عدهای به فضای عمومی به عنوان قلمروی اجتماعی گفتمان آزاد دربارهی موضوع های مربوط به عموم اشاره میکنند و برخی دیگر فضای عمومی را به مثابه مکانی کالبدی و عمومی نظیر میدان شهر یا میدان - پلازای - شهری در نظر می گیرند .
وجوه مشترک این برداشتها را میتوان گشوده بودن فضای عمومی به روی تمامی اقشار جامعه یافت و وظیفه چنین فضایی را هماهنگکننده شهروندان و ابزاری جهت ارتباطات و ایجاد رویارویی معرفی نمود .
فضاهای عمومی امکان ملاقات افراد را فراهم میآورند. برای این ملاقات واسطه های مورد نیاز این واسطه ها ممکن است افرادی باشند که دیگران را گرد هم آورده یا فعالیتی مشترک و موضوعی باشد که شرایط اجتماعی را فراهم می آورد. چنین فضاهایی اگر برای مردم فعالیت های سرگرم کننده داشته و در آنها مواد خوراکی و فضاهای ایمن و لذت بخشی وجود داشته باشد، آنها را به سوی خود جذب می کند. فرصت های دیدار و ملاقات با دیگران پیش نیاز ترویج روابط متقابل اجتماعی غیررسمی و پیش بینی نشده اند. در این زمینه لنگ کمیت فضایی محیط ساخته شده را در ایجاد این فضاها مؤثر می داند.
لنگ مجاورت مکانی را یکی از زمینههای ایجاد تعامل دانسته و معتقد است وقتی زمینه های تعامل بر اساس مجاورت مکانی به وجود می آید که به کمک متقابل نیاز باشد یا مسئله ای مشترک وجود داشته باشد. او خصوصاً مجاورت مکانی را عامل مهمی در شکل گیری الگوهای تعامل افراد مسن، دانسته است. به این دلیل که با کاهش توانایی جسمانی نیاز به کمک متقابل افزایش مییابد
فضای عمومی بستری بدون محدودیت دسترسی، جهت برقراری تعاملات اجتماعی، مشارکت و فعالیت های کارکردی و مناسبتی مردمی است که به واسطه این نوع روابط، ارتقاء شهروندان و هویت شهری شکل گرفته و منجر به بهبود کیفیت زندگی میشود که توسط یک سازمان عمومی کنترل گردیده و میتوان آن را متاثر از فرهنگ و سیاست حاکم بر جامعه دانست
از تعاریف بیان شده، چنین برداشت می گردد که فضای عمومی به عنوان فضایی در دسترس همه گروه ها، ارایه دهنده آزادی عمل، مالکیت و حق موقت تعریف میشود این فضاها مکانهایی هستند که شهروندان و بازدید کنندگان میتوانند همچون یکدیگر و با محدودیتی کمتر نسبت به دیگر فضاها، وارد آن شوند. علاوه بر این بسیاری از اتفاقات خود به خودی و نه از قبل برنامه ریزی شده در آن روی می دهد، مردم با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند، حرکت می کنند، می نشینند یا به تماشای دیگران می پردازند
یکی از مهمترین ابعاد و ویژگیهای فضاهای عمومی ایجاد فرصتهای لازم جهت تعاملات اجتماعی میباشد. هنگامی که مردم با سایر افراد جامعه تعامل میکنند رابطه قویتری با مکان و جامعه خود احساس مینمایند . [2 ] اجتماع پذیری در فضاهای عمومی بر پایه نیاز مردم به حس تعلق اجتماعی و تعامل با یکدیگر قرار دارد و این امر در یک فضای اجتماعی حمایت کننده، در کنار تامین آسایش فیزیولوژیکی [4] ، حس مالکیت، دریافت عدالت در فضا میسر خواهد بود . فضای عمومی موفق را می توان فضایی دانست که از مولفه هایی چون دسترسی، کالبد مناسب، منظر، تنوع فعالیت، جامعیتف امنیت، تعامل اجتماعی، اجتماع چذیری، آسایش و راحتی در حد متناسبی برخوردار باشد.وجود این عوامل در کنار یکدیگر می تواند یک فضای عمومی را موفق یا نا موفق سازد. همچنین یکی از عوامل موفقیت فضاهای عمومی اجتماع پذیری آنهاست. پژوهشگران اجتماع پذیری را یکی از مهم ترین مولفه های این گونه فضاها می دانند
.3 فضاهای اجتماع پذیر و اجتماع گریز:
بناهای معماری را میتوان به تناسب افزایش یا کاهش فرصتهای تعامل اجتماعی - کنش متقابل اجتماعی - اجتماع پذیر یا اجتماع گریز نامید . این واژهها بیانگر کیفیات فضایی در معماری است، که مردم را دور هم جمع می کند یا از هم دور میکند . فضاهای اجتماع پذیر یا اجتماع دوست و گردهم آورنده تامین کننده هماهنگی اجتماعی کاربران می باشد و باعث جمع شدن و ایجاد ارتباط در بین مردم می شود. فضاهای اجتماع گریز یا پراکنده کننده موجب خودداری از تعامل اجتماعی می شود و باعث افزایش فردگرایی و انزوا در بین اشخاص و کاربران می گردد .در سازماندهی فضایی اجتماع پذیر، امکان تماس چهره به چهره وجود دارد و فاصله فضاهای تعامل و ارتباطی با نشستن، در حد فاصله های اجتماعی-مشورتی تقلیل پیدا می کند
فرایند اجتماع پذیری، با برقراری تعامل و ارتباط اجتماعی بین بهره برداران هر فضای عمومی و مشترک معماری قابل حصول است و قابلیت شرکت مؤثر در تعامل با دیگران، چه در زندگی خصوصی و چه در زندگی عمومی و حرفه ای انسانها، ازاهمیت حیاتی برخوردار است
جهت اجتماع پذیر نمودن فضای معماری نیز مهمترین راهبرد، افزایش فرصت تعامل اجتماعی در کالبد و فضای معماری میباشد. اجتماع پذیری فضای معماری با ترکیب مناسب عامل های کالبدی-فضایی معماری و روانی-اجتماعی استفاده کننده گان حاصل می آید. بنابراین فضای معماری اجتماع پذیر منجر به افزایش تعامالت جمعی کاربران خواهد گشت و با تعریف و تسهیل کنش متقابل جمعی کاربران، به عنوان یک نهاد و منبع سهمی اساسی در جامعه پذیری افراد دانست.
