بخشی از مقاله
چکیده
امنیت یک حق اولیه و ضروري براي زندگی همه افراد اجتماعی و شهروندان است و از آنجا که زنان به عنوان قشري آسیب پذیر شناخته شده اند، لذا توجه خاص به آنان می تواند موضوع مطالعات اجتماعی و کالبدي محسوب شود. عدم احساس امنیت زنان در فضاهاي شهري در ارتباط با چگونگی طراحی محیط توسط طراحان و برنامه ریزان شهري نیز قابل بررسی می باشد که بر نحوه رفتار و برخورد زنان در فضاهاي شهري تاثیرگذار است. با توجه به اهمیت موضوع، در این پژوهش شاخص هاي طراحی موثر بر امنیت زنان در محلات شهري، مورد بررسی قرار گرفته است.
فرآیند پژوهش در ابتدا شامل بررسی مبانی و تجارب مرتبط، استخراج ابعاد و شاخص هاي طراحی محیطی مورد بررسی و سپس تهیه پرسشنامه از شاخص هاي بدست آمده و انجام تحلیل هاي آماري و مشاهدات میدانی و در نهایت ارائه راهکارهاي طراحی محیطی مناسب می باشد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که شاخص هاي کیفیت مطلوب جداره ها و نفوذپذیري بدنه ها، خوانایی و آشنایی با محله، نظارت طبیعی بر فضاها، قابلیت پیاده روي و نورپردازي و مبلمان شهري مناسب از جمله عوامل تاثیر گذار بر احساس امنیت زنان در هنگام حضور در فضاهاي شهري می باشد.
-1 مقدمه
فضاهاي عمومی عرصه اي براي تعامل اجتماعی هستند، در چنین فضاهایی فعالیت هاي مختلف اجتماعی، اختیاري و اجباري روي می دهد. حضور در فضاي شهري و تعامل اجتماعی در این فضا، یکی از نیازهاي مهم استفاده کنندگان در فضاست و همه استفاده کنندگان فضا فارغ از جنسیت، سن، شغل و تحصیلات و جز آن باید از چنین حقی بهره مند باشند. زنان به عنوان نیمی از استفاده کنندگان فضاهاي عمومی شهر همانند مردان بایستی بتوانند براحتی از فضاهاي شهري استفاده کرده و احساس آرامش داشته باشند. با توجه به مرور عوامل محدودکننده حضور زنان، می توان به نقش مهم و تعیین کننده احساس امنیت در میزان حضور افراد و به ویژه زنان، به عنوان قشري آسیب پذیر در برابر ناامنی در فضاي شهري پی برد. به دنبال ایجاد یک فضاي امن براي زنان، کودکان و مردان نیز احساس امنیت و آرامش خواهند داشت.
با توجه به بررسی هاي انجام شده، عدم توجه به ترجیحات زنان در طراحی فضاهاي عمومی از جهت شاخص هاي کیفیت محیط می تواند موجب نزول تدریجی حضور زنان در فضاهاي شهري و در نهایت تاثیرات منفی در فعالیت هاي فرهنگی و اجتماعی آنان گردد. لذا، از مهمترین ضرورت هاي انجام این تحقیق می توان به ل زوم توجه به مقوله کیفیت طراحی محیط در فضاهاي شهري، کمبود تحقیقات در زمینه مطلوبیت فضاهاي شهري به طور عام و بالاخص در مورد ادراك و احساس امنیت زنان که از جمله عوامل مهم و اثرگذار در میزان حضور و فعالیت آنان در فضاهاي شهري است، اشاره کرد. از سوي دیگر دستیابی به شاخص هاي طراحی مناسب فضاهاي عمومی امن که پاسخگوي نیاز انسان به خصوص گروه زنان باشد، هدف اصلی پژوهش حاضر به شمار می روند.
-2 مبانی نظري
-1-2 فضاي شهري
یک فضاي شهري می تواند متناسب با نیازهاي زمانی و مکانی افراد جامعه، خصلت مطلوب یا نامطلوب پیدا کند. بسته به میزان همخوانی و همنوایی کارکردي با اهداف مورد انتظار، مقیاس و حجم روابط، تطابق و تناسب با نیازهاي روزمره گروه هاي اجتماعی و همخوانی با کلیت ساختار شهر، فضاي شهري می تواند از وجوه برجسته تري از نظام مطلوب بهره گیرد. فضاي شهري در عین دارا بودن ارزش هاي اجتماعی و فرهنگی جامعه، ظرف فعالیت هاي شهري و ضرورت هاي مترتب بر آن نیز محسوب می گردد.
در نهایت، فضاهاي شهري در عین حال که باید امکان تطابق با وضعیت کلی اجتماع را دارا باشند، بایستی خصیصه هاي لازم جهت پوشش دادن نیازهاي گروه هاي مختلف اجتماعی - سنی، جنسی، جسمانی و ... - را نیز دارا باشند. در واقع زمانی فضاهاي شهري میتوانند به بستري براي گفت وگو تبدیل شوند که متعلق به عموم مردم باشند.
علاوه بر این، فضاهاي مطلوب شهري امکان حضور بیشتر شهروندان در فضا را فراهم می آورند . فضاهاي مطلوب شهري داراي ابعاد انسانی و کالبدي مطلوب هستند. کوپر3 به نقل از جوانآ پایکینز - روانشناس - بیان می دارد که گذران اوقات و حضور در فضاهاي باز شهري فقط به عنوان لذت بردن از تنوع طلبی مطرح نیست، بلکه عنصري مهم در یک زندگی سالم محسوب میگردد. او معتقد است که ترس از دیگري و عدم اطمینان شهروندان به یکدیگر ناشی از عدم وجود فضاهاي باز شهري است. یعنی جایی که انسانها بتوانند براحتی با یکدیگر ارتباط داشته باشند.
زوکین در کتاب فرهنگ شهرها می گوید: »فضاهاي شهري به اندازه کافی براي مردم امن نیستند، تا آنها در خلق فرهنگ عمومی شهر مشارکت داشته باشند.« ماحصل این امر، از بین رفتن عرصه عمومی شهرها است. از دیگر سوي، عرصه عمومی مطابق نظریات هابرماس4 و آردنت5 و نظریه پردازان آن، با مفهوم دسترسی پذیري بی قید و شرط براي همگان تعریف می شود . همچنین الین6 می گوید: »اگر مردم فضایی را به دلیل عدم راحتی یا احساس ترس استفاده نکنند، عرصه عمومی از بین رفته است.« - مدیري, ,1385 ص. - 13 بنابراین، یکی از مهم ترین عوامل تهدید کننده حضور مردم، ترس از جرم و جنایت و یا احساس نا امنی در فضاهاي شهري است، که به طور مستقیم در میزان حضور افراد و به خصوص گروه هاي اجتماعی خاص از جمله زنان تاثیر خواهد داشت.
-2-2 امنیت شهري
در سال هاي اخیر افزایش جرم و ناامنی به عنوان مشکل و مسئله عمده در شهرهاي بزرگ جهان شناخته شده است. علل بزهکاري بسیار متعدد می باشد. تمام تحقیقات صورت گرفته در سطح بین المللی نشان می دهند که تنها یک دلیل براي بزهکاري وجود ندارد، بلکه ترکیبی از علل مختلف منجر به ایجاد بزهکاري و جرم می شوند. در این میان سه علت عمده را می توان شناسایی کرد: مسائل اجتماعی، نهادهاي قانونی و عوامل مرتبط با محیط فیزیکی شهرها. - Vanderschueren, 2000, p. 3 - تحقیقات نشان می دهند که احساس امنیت پیش نیاز استفاده از فضا است. مفهوم امنیت در فضاي شهري از یک سو با جرم ارتباط پیدا می کند، و از سوي دیگر با مفهوم بزه دیده و ترس از جرم. از سوي دیگر می بایست میان ترس و خطر، یا احساس امنیت کردن و در امان بودن تفاوت قائل شد.
مفهوم فضاي شهري امن در مقابل فضاي شهري ناامن قرار می گیرد. ناامنی داراي دو جنبه است، جنبه عینی که اشاره به عوامل محیطی دارد و جنبه ذهنی که اشاره به جرائم و رفتارهاي ناهنجار و احساس امنیت دارد. هر دو بعد می توانند بر یکدیگر تأثیر مثبت یا منفی بگذارند. بنابراین فضاي شهري امن فضایی است که امنیت ذهنی و عینی را براي حاضرین، عابرین و ناظرین به فضا تامین نمایدعلاوه. بر برخوردار بودن از ویژگی هاي عینی و کالبدي متعدد که بعضاً داراي تاثیرات متقابل نیز هستند، فضاي شهري امن مستلزم داشتن تعاملات اجتماعی نیز هست
جین جیکوب خیابان ها و پیاده راه ها را عمده ترین مکان هاي عمومی شهر و اصلی ترین ارگان حیاتی شهر می داند و حفظ امنیت شهر را وظیفه اساسی خیابان و پیاده راه ها بر می شمرد، - جیکوب, - 1388 که می بایست سه کیفیت را دارا باشند: - الف - مرزبندي روشن بین عرصه عمومی و خصوصی، - ب - تنوع استفاده از خیابان و - جاستفاده - نسبتاً دائمی از پیاده رو و یا وجود چشمان خیابان.
