بخشی از مقاله
تاثیر فضاهای سبز داخلی در ساختمانهای مسکونی با رویکرد سالمت
چکیده
انسان بیش از نیمی از عمر خود را در خانه سپری می کند وخانه از مهمترین عوامل شکل گیری رفتار فردی و اجتماعی افراد می باشد. خانه به عنوان مکانی که تمام اقشار جامعه در سنین مختلف از آن استفاده می کنند، نقش اساسی در سالمت انسان، چه از نظر جسمی وچه از نظر روانی دارد و عاملی برای شکل گیری فرهنگ یک جامعه است. در شهر های امروزی تراکم ساختمان ها
æ گسترش آنها در ارتفاع باعث شده انسان نتواند به آسایش وآرامش در زندگی خود دست پیدا کند و خود را از طبیعت جدا و محروم ببیند. خانه ناسالم آثار زیان باری بر سالمت انسان دارد که از جمله آنها می توان به مسمومیت ها، افسردگی و اختالالت روانی اشاره کرد. از این رو طراحان و معماران شهری با رویکرد به معماری سبز یا طبیعت گرا سعی درایجاد آسایش و آرامش افراد
æ برگرداندن هویت های اجتماعی، فرهنگی وجغرافیایی محیط به شهر های مدرن دارند. در واقع به گفته ی «رابرت پنتس» "ساختن فضاهای سبز در شهر حس جامعه گرایی و داشتن زندگی مسالمت آمیز را باال می برد".
هدف این پژوهش، بررسی تاثیر کالبد محیط بر سالمت روان در فضاهای مسکونی و تحلیل فرضیات معمارانه موثر بر آن از دیدگاه دانش روانشناسی محیطی می باشد. روش تحقیق این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و منابع از مقاالت مرتبط با موضوع می باشد.
واژههای کلیدی: فضای سبز ، روانشناسی محیط ، معماری داخلی ، محیط زیست ، سالمت روان
-1 مقدمه
انسان و محیط زیست همواره تآثیر متقابل بر یکدیگر داشته اند. در گذشته دور این انسان بود که بیشتر تحت تاثیر محیط زیست قرار می گرفت، اما امروزه این انسان است که بر محیط زیست خود اثر می گذارد وحتی اگر اثری از آن بپذیرد، در واقع بازخورد آن اثری است که خود ایجاد کرده است. طبیعت و سرشت انسان همیشه به دنبال آرامش محیطی و طبیعت بکر و سبز است. فضای سبز و به ویژه رنگ سبز یا تغییرات فصلی آن دارای اثرات روانی بسیار موثری است. ارتباط با طبیعت موجب کاهش فشار عصبی و بهبود سالمت روحی و جسمی انسان ها می شود.
امروزه زندگی شهری مدرن، عاملی برای بیماری های روحی و روانی ناشی از آلودگی های روانی و محیطی می باشد. کمبود محرك های شهری برای تحرك شهروندان و هم چنین استرس های ناشی از شهرنشینی، بیماری های قلبی و عروقی را به طور فزاینده ای افزایش داده است. امروزه تحقیقات به سمت ایجاد محیط هایی در حال حرکت است که امکان کاهش استرس به واسطه طراحی محیطی امکان پذیر باشد. امروزه زندگی شهری مدرن و تراکم های ناشی از آن، تمامی فضاهای انسانی را به دور از محیط های سبز نموده است و یکی از دغدغه های برنامه ریزان و طراحان شهری ارتباط برقرار کردن بین منظر و سالمتی است که هم اکنون به عنوان یک سیاست مهم برنامه ریزی شهری قلمداد می شود. منظر یک عنصر مهم در سالمت اجتماعی و فردی است و هم چنین سالمتی تنها به وضعیتی اطالق نمی شود که فرد بیمار نیست، بلکه آرامش جسمانی، روانی و اجتماعی فرد نیز مهم است )داورپناه .) 1331
داشتن چنین پس زمینه ای از منظر و سالمتی، رویکرد برنامه ریزی و طراحی منظر را دگرگون می نماید. از این رو آشنایی با تأثیرات منظر بر پیشگیری از این بیماری ها و افزایش سطح سالمت جامعه بسیار مهم است. امروزه برنامه ریزی شهری پایدار مبتنی بر توسعه مفاهیمی که در جهت دستیابی هرچه بیشتر شهروندان به رفاه اجتماعی است، می باشد که سالمت روحی و روانی شهروندان نیز از جمله این رفاه محسوب می شود. نابسامانی فضاهای شهری ریشه در عدم پاسخگویی مناسب به توقعاتی که در طول تاریخ نسبت به شهرها ایجاد شده است، دارد. در چندین سال اخیر، زندگی شهری مدرن مولدی در ایجاد بیماری های روحی و روانی ناشی از آلودگی های روانی ومحیطی و افزایش میزان افسردگی و استرس در جوامع شهری شده است. در جوامع شهری، در راستای کاهش استرس ها و افزایش سالمت روحی و روانی شهروندان، توجه به تعلقات محیط شهری شهروندان مانند عناصر طبیعی، اماکن تفریحی، پارك ها و ... و دعوت آنها برای حضور در این مکان های شهری از شاخص های اصلی، در برنامه ریزی است.
در رویکرد توسعه پایدار، مناظرشهری در افزایش پایداری اجتماعی نقش بسزایی ایفا می نمایند. در این میان به نقش معماری و شهرسازی در کاهش استرس ها، ارتقاء سالمت جسمی و روحی و روانی شهروندان، توجه اندکی شده است. این مقاله ضمن ارزیابی شاخصه های سالمت اجتماعی و منظر شهری و رویکرد توسعه پایدار شهرنشینی، به بررسی نقش معماری و شهرسازی در افزایش سالمت روحی وروانی شهروندان و کاهش استرسهای زندگی آنان می پردازد.
-2 فرضیه ها
1-2 به نظر می رسد فضاهای سبز شهری به تعدیل و بهبود کیفیت هوای شهرها کمک کند. فرض محقق بر این است که با اجرای این طرح ها در نزدیک ترین فاصله به فضا های مسکونی و پرتراکم شهری، می توان تاثیر بیشتری از این فضا ها گرفت.
2-2 به نظر می رسد تاثیر این فضاهای سبز در باال بردن روحیه و پرکردن اوقات فراغت ساکنین شهر هایی که از روستاها و محیط های طبیعی دور هستند، بیشتر است.
-3 اهداف تحقیق
1-3 تعدیل و بهبود کیفیت هوای فضاهای شهری به ویژه در کالن شهرها و شهرهایی که هوای بسیار آلوده ای دارند.
2-3 پر کردن اوقات فراغت و نزدیک کردن ساکنین به محیط طبیعی و ایجاد یک چشم انداز زیبا.
-4 نوع روش تحقیق
نوع تحقیق از نظر کاربردی و از نظر روش و ماهیت، جزو روش های تحقیق توصیفی و کتابخانه ای محسوب می گردد.
-5 پیشینه مطالعات فضاهای سبز
مقاالت متعدد و مختلفی در مورد اهمیت فضاهای سبز در روحیه افراد و کیفیت زندگی و... به نگارش در آمده و در همایش ها و کنفرانس های مختلف ارائه شده است.
-6 تئوری کاپلن در افزایش خاصیت منظر شهری
کاپلن در سال 1331 با ارائه یک تئوری، چهار خصوصیت ویژه را برای مناظر شهری برشمرد که استفاده از آن در برنامه ریزی و طراحی، سبب افزایش تأثیرات منظر طبیعی می شود:
1-6توان دور شدن از محیط های روزمره
محیط های طبیعی همچون پارك های شهری، جنگل ها و دریاچه ها، مکانی ایده آل برای تغییر در روند زندگی روزمره می باشند. این بعد روانی طبیعی، با ورود به یک پارك شهری و حتی با یک نگاه ساده از پنجره خانه و یا دفتر کار می تواند حاصل گردد و این بدین معنی است که مسئله دور شدن از محیط، تنها به معنای فاصله گرفتن از شهر نیست و حتی دید از پنجره نیز می تواند یکی از جنبه های این مقوله باشد. ازاین بعد روانی می توان نتیجه گرفت که دسترسی آسان و سریع به طبیعت، یک منبع مهم در کاهش استرس منجر به افسردگی می باشد.
2-7 توانایی جذب محیط
طبیعت و معماری منظر باید سبب جذب هر چه بیشتر مردم به محیط های طبیعی شود. اجزای طراحی طبیعت، همچون کاربرد درختان، آب و... باید به گونه ای استفاده شود که محیط، هر چه بیشتر طبیعی جلوه نماید، به طوری که می توان گفت مناظر طبیعی همچون پارك ها، هرچه قدر ارگانیک تر طراحی شوند، در این بعد موفق تر خواهند بود.
3-7 ایجاد حس وسعت
به اعتقاد کاپلن منظر طبیعی شهر، باید به گونه ای طراحی شود که یک قطعه زمین کوچک نیز یک حسی از فراخی و وسعت عمل را القا نماید، زیرا در این حالت باالترین تأثیر را بر روی مخاطبان خود خواهد گذاشت. وی این احساس را با استفاده از شیوه های مینیاتورسازی و ایده پردازی منظر ممکن می داند. باغ های ژاپنی، نمونه های عالی از یک دنیای بزرگ کیهانی می باشند که در قالب منظرسازی تجلی یافته اند.
4-7 همسازی و تطبیق
بسیاری از مردم کارهای روزمره خویش را به دور از طبیعت انجام می دهند، درحالی که طبیعت،ذاتاٌ خاصیتی تطبیق پذیر با برخی از امور فردی دارد و برآیند این امور در این محیط ها، به مراتب بیشتر است، برای مثال دویدن و یا پیاده روی در فضای باز از این دسته اند. طراحی منظر های شهری، همچون پارك ها بایستی توان برآوردن نیازهای طیف گسترده ای از افراد را داشته باشند. برای مثال عالقه به آب بازی کودکان موردی است که می توان با در نظر گرفتن آن در روند طراحی به این نیاز پاسخ داد) 1331 S-Kaplan ، .)182-163
-7 تاثیرات منظر بر سالمتی
مطالعات گوناگون نشانگر تاثیرات منظر شهری در شهر ها است. منظر شهر متشکل از کلیه عناصر مصنوع وطبیعی موجود در یک شهر، اعم از بناها، فضاهای شهری، انسان ها، رفتارها و فعالیت هایشان، اتومبیل ها، انواع پوشش گیاهی و مظاهر طبیعی شهر، مبلمان شهری و ... ) 1383 S-Kaplan ، .)181-173 به عنوان نتیجه ای از تاثیر و تاثر متقابل عوامل شکل دهنده شهر و جامعه شهری است و در روحیات و رفتارهای انسان در محیط شهری تاثیر قابل مالحظه ای بر جای می گذارد. رهایی سریع از استرس های محیطی، خستگی روحی و بهبود سریع از بیماری های فیزیکی و در نهایت تاثیراتی که در بلند مدت بر رفتار انسان گذاشته می شود، از جمله تاثیرات مناظر شهری محسوب می شود )شامقلی و همکاران:1381، .)2
-8 ارزش مناظر طبیعی برای انسان ها
با رسیدن سطح درآمدها به سطح زندگی نرمال، انسان ها شروع به خریدن گل و گیاه برای خانه و باغچه های خود می کنند و مشغول شدن آنها در گروه ها و فعالیت هایی در محور طبیعیت و خریدن خانه هایی که دارای باغچه است، نظراتی هستند دال بر فایده مندی انسان در ارتباط نزدیک با طبیعت که از طرف هر کسی مورد پذیرش واقع شده است. در مقابل این ها مطالعاتی جهت شناسایی دالیل علمی در این موضوع نیز وجود دارد. برای مثال، مطالعات انجام گرفته در ایاالت متحده نشان داد که بیشترین مناطق برای جلب توریست را مناطق طبیعی تشکیل می دهد. داشتن ارزش بیشتر خانه هایی که به پارك ها و مناطق طبیعی نزدیک هستند، کمتر دست به دست شدن این جور مکان ها و نارضایتی افرادی که در مکان هایی فقیر از فضای سبز زندگی می کنند، به عنوان دالیلی بر میزان اهمیت فضای سبز برای انسان ها ارایه شده بودند)شامقلی و همکاران:1381، .)2
یکی از ابعادی که در این موضوع شاید کمتر به چشم می خورد: وابسته نبودن فواید ناشی از ارتباط با طبیعت به ارتباط فعال است. هر چقدر اهمیت فضای سبز و پارك ها برای انسان ها به تفریح و تفرج و فعالیت های اجتماعی ارتباط داده می شود، ولی بهره مندی انسان از طبیعت براساس ارتباط غیر فعال به طور قابل مالحظه معین شده بود. نقش مهم مناظر طبیعی در رفاه و خوشبختی انسان دو نوع ارتباط غیرفعال را در بر می گیرد. یکی از این ها امکان تشخیص و تمیز مناظر طبیعی، دیگری نیز گرچه به صورت مستقیم مورد استفاده و مشاهده واقع نمی شود ولی در صورت نیاز قابل دسترس بودن آن است.
-9 رفتار متقابل انسان ها با طبیعت
در سال های اخیر مطالعات بیشتری جهت بررسی رفتار متقابل انسان ها با طبیعت انجام گرفته بود. بدست آوردن انواع فایده در نتیجه پیوستن مردم در پروژه های حیات وحش شهری و یا گروه های محافظ محیط زیست را در یکی سری از مطالعات ثابت شده بود. موستین )1373( دالیل اثرات مثبت مناظر طبیعی برروی انسان در نتیجه ارتباط نزدیک انسان با طبیعیت را بررسی کرده و بهره مندی انسان از طبیعت را به شکل حسی )دور شدن از محیط کار و زندگی، حس تنها ماندن، حس سکوت و آرامش(، فکری )بررسی طبیعیت، بررسی تاریخ مناظر طبیعی موجود در محیط زیست، بدست آوردن قابلیت های مختلف و جدید (، اجتماعی ) به راحتی آشنا شدن و برقراری ارتباط با دیگر افراد اجتماع در محیط های طبیعی، روحیه همبستگی با دیگر افراد و پیدا کردن حس مسوولیت در مورد مناظر طبیعی محلی( و فیزیکی )حضور یافتن در هوای تازه، خود را سرحال احساس کردن، بوییدن گل ها، و شنیدن آواز پرندگان و غیره( را شناسایی کرده بود.
مطالعه دیگری که در سه شهر مختلف کانادا به انجام رسیده بود، افرادی که در نزدیکی پارك ها زندگی می کردند، استفاده از این نوع مناطق را به منظور فعالیت های فیزیکی،ارتباط با طبیعیت، فعالیت های اجتماعی و دور شدن از محیط پر استرس شهری معین کرده بود)شامقلی و همکاران:1381، .)2 ارتباط داشتن با طبیعت اهمیت ویژهای برای گروههای نژادی دارد که در یک مطالعه دیگر بررسی شده بود. مطالعات دیگر، اهمیت قایل شدن تمام طبقات اجتماع به ارتباط با طبیعت در زندگی روزمره، تداعی شدن خاطرات دوران کودکی برای افراد در نتیجه ارتباط با طبیعت، مشاهده باغچه های خانگی به عنوان دری که به روی طبیعت باز می شود و ارزش قائل شدن آنها را به این نوع مکان ها را معین کرده بود.
-11 فواید حاصل از حضور یافتن در طبیعت
ارتباط نزدیک با طبیعت از جهت روانی برای ایجاد آرامش موثر بوده و به همراه شروع دوره شهر نشینی ایده کاهش فشار های روحی با ایجاد ارتباط با طبیعت نمایان شده است. معمار مناظر طبیعی آمریکا فردریک لوو اولمستیت 111سال پیش پذیرفته بود که زندگی شهری باعث ایجاد استرس می گردد و مناظر طبیعی را به عنوان یک عامل کاهش دهنده استرس معرفی کرده بود )شامقلی و همکاران:1381، .)1 دوباره در قرن 13 به نظر وکتوریا، وجود پارکها در شهرها برروی سالمتی انسان تاثیر مثبتی دارد، که در دوران او از طرف اصالح گرایان پارك های در شهر های مختلف انگلستان احداث شده بود. اساس جنبش باغچه های شهری )the garden city movement(، نیز دوباره به رابطه مثبت مابین انسان و طبیعت استوار است )شامقلی و همکاران:1381، .)1
مطالعه تاثیر طبیعت برروی روان انسان با روش های علمی خیلی دیر شروع شده، در 31 سال اخیر از طرف دانشمندان علوم طبیعی و اجتماعی تئوری های مختلفی دال بر چگونگی افزایش رفاه و کیفیت زندگی انسان ها با حضور یافتن در طبیعت، ارائه شده بود. افرادی که بصورت حرفه ای در مراکز درمانی و بیمارستان ها فعالیت می کنند، جهت مداوای افراد بیمار از روش هایی مانند مشغول کردن آنها به فعالیت در باغچه ها و برقرار نمودن ارتباط بین آنها و گیاهان، به طور گسترده استفاده می کنند )شامقلی و همکاران:1381، .)2 خیلی از مطالعات در زمینه روان شناسی، تاثیر شهرنشینی برروی سالمت روحی انسان ها را مورد بررسی قرار داده است و خیلی از روان شناسان نسبت به سالمت روحی بیشتر تاثیر چشم اندازهای طبیعی را روی بیماری های روحی بررسی کرده اند)شامقلی و همکاران:1381، .)1 به همراه این بررسی ها، مطالعاتی در این زمینه در سال های اخیر روبه فزونی یافته و خیلی از مطالعات سعی برشناساندن نقش مناظر طبیعی در سالمتی انسان کرده بودند.
-11 تاثیرات مثبت گل
نتایج پژوهش پژوهشگران رفتارشناسی دانشگاه روگرز در نیوجرسی آمریکا نشان می دهد، ارتباط با طبیعت و لذت بردن از مناظر زیبای آن راهی ساده، اما مهم جهت کسب آرامش و تلطیف روح و روان آدمی است که در این بین کاشتن گل و گیاه و یا دریافت هدایایی مانند گل می تواند بیش از هر چیز شادی و طراوت را به انسان هدیه دهد.
نکته جالب توجه درباره نقش گل در سالمت روحی- روانی افراد آن است که فرد با تماشا کردن به گل و لذت بردن از طراوت، رنگ و عطر زیبای آن می تواند حالت روحی نامتعادل خود را تغییر داده و به حالت طبیعی بازگرداند. در واقع گل عاملی جهت تعدیل رفتار در طول شبانه روز بوده و هر بار نگاه کردن به گل عاملی جهت ایجاد یک اتصال عصبی مثبت در مغز است.
پژوهش های دکتر جونز روانشناس دانشگاه روگرز نیز نشان می دهد نگاه کردن به گل یا دریافت گل می تواند به مدت طوالنی روی حاالت روانی فرد تأثیر گذاشته و رفتار او را به سرعت دگرگون کند، به طوری که افرادی که در محیط اطرافشان منزل، محل کار و... گل و گیاه وجود دارد بیش از دیگران- دو تا چهار برابر- آرام، مهربان، شاد و با گذشت بوده و می توانند این حس را با رفتار مثبت خود به دیگران نیز منتقل کنند، بنابراین پژوهشگران توصیه می کنند همواره یک شاخه گل یا یک گلدان کوچک گل در معرض دید خود داشته باشید.
وی معتقد است گل و گیاه به ویژه دریافت حتی یک شاخه گل یا یک گلدان کوچک گل به سرعت می تواند روحیه شخص را تغییر داده و او را شاد و هیجان زده کند. لبخند، اولین و مهم ترین نشانه این تغییر است. احساس شادی و سرزندگی در همه افراد و در هر سنی به سرعت و به خوبی نمایان می شود.
