مقاله تاثیر مثل ها و کنایه های عامیانه ی ایرانی در شعر رودکی

بخشی از مقاله

خلاصه
استاد ابوالحسن رودکی از نام آور ترین شاعران شعر و ادب و به حق پایه گذار و پدر شعر فارسی است.او توانست با حُسن ادا و لطیف تعبیر،رسائی و سلاست و تناسب عبارات و تسلّط ماهرانه بر زبان فارسی و فرهنگ ایرانی؛ شعر فارسی را به نهایت کمال و پُختگی برساند.حکومت روزگار او زمینه را برای پرورش خلاقیت های نوین مهیا کرد و رودکی توانست یک فرهنگ پویا و غنی را ببالاند و به اصالت زبان فارسی کمک شایانی کند.این مقاله بر آن است که با استفاده از روش تحقیقی توصیفی و مستندنگاری ادبی و رجوع به کتب ادبی دوره ی سامانی، خواننده را با فضای ادبی دوره ی سامانی آشنا کند و در ادامه به تحلیل مثل ها و کنایه های عامیانه ی ایرانی در اشعار رودکی، شاعرمشهور شعر فارسی بپردازد. بررسی و تحلیل ابیات وی می تواند موجب پاسداری از فرهنگ فارسی و احیای

.1 مقدمه

عصر رودکی دوره ی آزادی فکر و آزادی عمل بوده است،شاعرانی که در این دوره شعر سروده اند و اندیشمندانی که قلم زده اند همگی از نوعی دید وسیع برخوردار بوده اند.رودکی نیز یکی از بزرگ اندیشان و آزاد اندیشان این دوران است.اصولاً شعر رودکی همچون شعر عصر سامانی شعری است مبتنی بر یک خوش بینی و خوش باشی،نوید بخش زندگانی سراسر تکاپو و خلاصه ی همه ی اینها شعری سراسر نشاط،شور و حرکت و امید به زندگی است.آری شعر رودکی بیانگر هویت ما ایرانیان است:پند و اندرز،اخلاق و هنر.رودکی هویت ایرانی را به اثبات می رساند،زیرا هویت ارتباطی تنگاتنگ با زبان دارد و زبان فارسی عاملی مهمدر ایجاد هویت است.به این جهت رودکی میراث دار و مُهره ی برنده ی هویت ایرانی است و باید گفت او با توانمندی که در ایجاز سخن و تلفیق عبارات داشت، شعر فارسی را از زیر سلطه ی شعر عربی و خصایص آن بیرون آورد و آن را به راه اصالت خاص خویش انداخت و به نهایت پختگی و کمال رساند و قالبهای نوینی را برای شعر فارسی ابداع نمود. - همایون فرد، - 221-220 :1365 اشعار به جا مانده از رودکی که به حق پدر شعر پارسی نامیده شده است؛ با تنوع موضوعات همراه است که حکایت از گستردگی دانش و عمق بینش این شاعر ایرانی دارد - جهانگیر، - 79 :1394 او علاوه بر آشنایی با قرآن و داستانهای قرآنی، به خوبی با فرهنگ ایرانی آشناست و علاوه بر انتخاب کلمات دقیق و مناسب و خوش آهنگ از مثل های زبان زنده ی مردم استفاده می کند و شعر خود را بیش تر به میان مردم می برد. - طاهری، - 48 :1394نویسندگان این مقاله بر آنند که ضمن بررسی تک تک ابیات دیوان رودکی به ژرف بودن فرهنگ ایرانی در اشعار بپردازند و در پی پاسخ به این سوال باشند که تاثیر مثل ها و کنایات عامیانه ی ایرانی در اشعار رودکی چگونه است؟
.2روش تحقیق

شیوه تحقیق؛ توصیفی از نوع کتابخانه ای با روش مستندنگاری ادبی و رجوع به منابع معتبر با استفاده از فیش های مطالعاتی بوده است.هدف از نگارش این مقاله، بررسی تاثیر مثل ها و کنایه های عامیانه ی ایرانی در اشعار رودکی است.

.3پیشینه ی تحقیق

به جز دیوان کوچک رودکی که در نسخه های مختلف چاپی مقدمه هایی بر آن نوشته شده است؛در سال 1387 به پیشنهاد سازمان یونسکو،برای بازشناسی و بررسی ابعاد مختلف زندگی و شعر و اندیشه ی این شاعر بزرگ زبان فارسی محافل و مجالس متعددی برگزار شد.»کتاب ماه ادبیات«در اردیبهشت سال 1387 در سرای اهل قلم یک نشست علمی تحت عنوان»رودکی،زندگی و شعر او«برگزار کرد و استادان و پژوهشگران درباره ی جنبه های مختلف شعر و زندگی رودکی سخن گفتند.در سال 1388 نیز ناصر جان نثاری مقاله ای تحت عنوان رودکی و الهام پذیری از قرآن و حدیث را نوشت. یافته های پژوهشگران پیشین در باب تعداد محدودی از ابیات و پیرامون موضوعات محدود مطالعه شده است.نویسندگان این مقاله در زمستان سال 1394؛با مطالعه کامل شعر رودکی و بررسی تطبیقی آن با قرآن و دیگر کتب اسلامی مقاله ای را تحت عنوان» تاثیر فرهنگ اسلامی در اشعار رودکی در دوره ی امیر نصر دوم سامانی«نوشتند.به جز این موارد کسی تا کنون به بررسی جامع تک تک ابیات و تاثیر مثل ها و کنایه های عامیانه ایرانی در شعر رودکی نپرداخته است.

.4یافته ها

.4-1رودکی و جایگاه ادبیات فارسی در دوره ی سامانیان محیط خراسان بزرگ، در دوره ی سامانی آن چنان مستعد بود که عالمان علم را وادار به ره سپردن به اقصی نقاط جهان نمی کرد.این خاندان فرهنگ دوست، به کرامت انسانی جامعه، و حیات و مبانی علم و دانش حرمت می نهادند و بسط زمینه های زیر بنایی آن را موجب شدند. همین فرهنگ و ادب بود که شالوده و بنیان فرهنگ و ادبیات غنی و عمیق و جذاب فارسی را ریخت و دوره ی سامانیان را به لفظ شکر شکن فارسی و ادبیات سرشار از فرهنگ دوستی و اخلاقیات آن می شناسیم. - هروی، - 54-55 :1393اشپولر معتقد است سامانیان احیاگر دوره ی نوینی از صلح و امنیت در ولایات ایران است و در آن دوره،ایرانی فرصت پیدا کرد تا با تکیه بر هوش و خرد خویش به خود آگاهی و بسط آزادی و هویت برسد. - اشپولر، - 126 :1354 دست پروردگان عصر سامانی نیز با هیچ کدام از ادوار تاریخ ایران اسلامی قابل مقایسه نیستند.رودکی شاعر پرآوازه ی دوره ی امیر نصر دوم سامانی - 250-330 - نیز از این قاعده مستثنی نیست. رودکی پدر شعر فارسی است.در شعر او، انسان و ابعاد وجودی او یکی از مسائل مهم و قابل توجه است.نگاه رودکی به انسان،نگاه عصر سامانی و شعر او تکامل یافته ی این عصر و بازتاب اوضاع ادبی، اجتماعی و سیاسی جامعه ی ایران در این دوره ی درخشان است.دوره ای که ادب فارسی به ویژه شعر که عالی ترین محصول اندیشه ی ادبی است به اوج می رسد و این رویکرد باعث بروز استعدادهای بیکران در انسانهای فرهیخته می شود. - رادفر و دیگران، - 15 :1387خاور شناس بزرگ انگلیسی ادوارد براون، در » تاریخ ادبی ایران«در موارد مختلف از جمله در مقدمه ی کتاب، زبان رودکی را ساده، شیرین و دلنشین توصیف کرده است و او را از این لحاظ با شکسپیر مقایسه می کند. - براون، - 15 :1362برتلس معتقد است که پیداست رودکی بر روایت های ایرانیان کاملاً آگاه بوده - برتلس، - 209 :1373او علاوه بر روایت های قرآنی و تلمیح از داستانهای قرآنی - مددی و دیگران، - 1394؛ در اشعارش، بارها به کنایه و یا به صراحت به مثل های ایرانی و فارسی نیز می پردازد.

.4-2مثل ها و کنایه ها مثل چیست؟

ضرب المثل گونه ای از بیان است که معمولاً تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آن ها نهفته است. بسیاری از این داستان ها از یاد رفته اند، و پیشینه ی برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست؛ با این حال، در سخن به کار می رود. شکل درست این واژهمَثَل«» است و ضرب در ابتدای آن اضافه استبه. عبارتِ دیگر، »ضرب المثلبه« معنای مَثَل زدن - به فارسی:داستان زدن - است. کلمه” مثل ” عربی است و کلمه فارسی آن “ متل ” است . وقتی مثل گفتن صورت بی ادبانه پیدا کند آن را متلک می گویند.در همه زبانهای دنیا ضرب المثل فراوان است . بعضی از مثل ها در همه زبانها به هم شباهت دارند. هر قدر تاریخ تمدن ملتی طولانی تر باشد بیشتر حادثه در آن پیدا شده و مثل های بیشتری در آن وجود دارد و در زبان فارسی نیز ده ها هزار ضرب المثل وجود دارد .

مثل ها چند نوعند ؟

عبارت مثل گاهی کوتاه است و در دو یا سه کلمه خلاصه می شود مانند - فیل و فنجان - که می فهماند دو چیز از جهت کوچکی و بزرگی با هم تناسب ندارند . این مثل در اصل دارای 5 کلمه بوده - آب دادن فیل با فنجان - ولی معمولا با همان دو کلمه به اصل مثل اشاره میکند. عبارت مثل گاهی طولانی است مانند - آفتابه و لولهنگ هر دو یک کار را می کنند ولی ارزش آنها وقت گرو گذاشتن معلوم می شود - چون لولهنگ از سفال ساخته شده ارزشش از آفتابه که از مس است کمتر است. مثل گاه یک عبارت ساده است و گاه یک خط شعر»شتر در خواب بیند پنبه دانه گهی لپ لپ خورد گه دانه دانه - «ذوالفقاری، - 25 :1390

کنایه چیست؟
کنایه سخنی که بر غیرموضوع خود دلالت کند. - دهخدا - سخنی که بر معنی غیرموضوع خود دلالت کند. - آنندراج - یک فن در ادب فارسی است که به معنی پوشیده سخن گفتن است که دارای دو معنی نزدیک و دور باشد. گوینده سخن را به نحوی بیان کند که ذهن خواننده یا شنونده به کمک معنی صریح و روشن به معنی دور آن ببرد.

به طور نمونه:
سفره ی خانه ی فلانی همیشه گسترده است یعنی مهمان نواز است، پا توی کفش کسی کردن- کنایه از دخالت کردن در کار کسی است، دم به تله ندادن- کنایه از گرفتار نشدن است یا از کاری شانه خالی کردن - کنایه از تنبلی است. .4-3دیوان رودکی در میان نسخه های خطی دیوان شعرای ایران کتاب کوچکی شامل به تفاوت 951تا1121بیت وجود دارد که به نام دیوان رودکی معروف است، که تعدادی از ابیات قطران نیز به اشتباه به نام رودکی در آن افزوده شده است ولی نسخه چاپ تهران دارای1170 بیت است. - طاهری، - 65-66 :1394 این دیوان شامل 8 باب است که به ترتیب به آنها خواهیم پرداخت: باباوّل؛ قصاید و قطعات و ابیات پراکنده ی به هم پیوسته باب دوم، 43 رباعیات باب سوم، 178 ابیات پراکنده که به هم پیوسته نیست