مقاله تحلیلی بر کارکرد « کنایه » در شعر معاصر بعد از دهه پنجاه ( 1350 )

بخشی از مقاله

چکیده:

کنایه یکی از مهمترین صنایع ادبی در علم بیان و از ظریفترین اسلوبهاي هنري شاعرانه و زیباییشناسانه است. این شگرد زبانی ریشه در آداب و سنن فرهنگی- تاریخی- اجتماعی پیشینیان دارد و اغلب در گفتارهاي عامیانه، زبان روزمره، امثال و حکم دیرینه و سخنان نکوهیده یا بیهوده - هجو و هزل - نمایان شده است. این جستار اشارهاي کلی و نگاهی اجمالی است بر بازتاب کنایه در شعر معاصر فارسی است .

به نظر میرسد امروزه به دلایلی چند، کنایه در زبان شعر کمتر مورد توجه شاعران قرار گرفته و اگر هم کاربردي داشته در شعر شاعرانی است که ساختار شعرشان متأثّر از متقدمان - شاعران سنّتی و نیمه سنّتی - بودهاست. کنایه از آن جهت که با بعد اجتماعی و فرهنگی زبان بیشتر سر و کار دارد و شاعران معاصر اغلب زبان شعرشان در بیان تجربههاي شخصی است امروزه کمتر مورد توجه است.

موارد دیگري همچون کثرتگرایی در حوزههاي کلی و جزئی شعر امروز، ناسازگاري، ناآشنایی و ستیزهجویی شاعران با نظام ساختاري شعر گذشته، توجه افراطی به معنا و محتوا، تغییر ذائقه مخاطبان و ... در زوال کنایه بیتاثیر نبوده است.

نگارنده در این مقاله، بر اساس برخی شواهد، به بررسی مهمترین علل کم کاربردي کنایه در شعر معاصر پرداخته است. این جستارها در اشعار شاعرانی است که جنبههاي نوگرایی در ساحت صور خیال آنان از نوع سنّتی و نیمه سنّتی نیست و شامل اشعار نیمایی، منثور - سپید - ، موج نو، شعر حجم و دیگر جریانهاي نوآمد معاصر است.

مقدمه:

کنایه شگردي است که هنرمند زباندان با تیزبینی و ژرفاندیشی در گونههاي گوناگون زبان به کار میبرد.این صورت خیالی در علم بیان در کنار صورتهاي خیالی دیگر همچون تشبیه و استعاره و مجاز قرار میگیردو بیشتر به منظورپوشیدهگویی،نازكخیالی، لذتبخشی، زیباییآفرینی، آشناییزدایی و دوگانگی در معنا و مفهوم و برانگیختن ذوق و جلب توجه مخاطببه کار میرود. صاحبنظران علم بلاغت از گذشته تا حال تعاریف گوناگونی براي کنایه ارائه دادهاند

از قدما کسانی چون سکّفرّا،اکی، ابن قتیبه، المبرّد، عبداالله بن معتز، ابناثیر، ابوهلال عسکري، عبدالقاهر جرجانی، زمخشري، رادویانی، تفتازانی و از معاصرین کسانی چون جلالالدینهمایی،محمدخلیل رجایی، نصراالله تقوي، محمدرضا شفیعیکدکنی، عبدالحسین زرینکوب، جلیل تجلیل، سیروس شمیسا و جلالمیر الدین کزّازي به اظهار نظر پرداختهاند - . - 1 مجموع آراء صاحبنظران در مورد کنایه به صورت موجز و مختصر از این قرار است:

-1کنایه، ذکر مطلبی و دریافت مطلبی دیگر، یا رسیدن از یک سطح به سطحی دیگر است و این دریافت از طریق انتقال از لازم به ملزوم و یا بر عکس، صورت میگیرد

-2کنایه ایراد لفظ و ارائه معناي غیرحقیقی است، آنگونه که بتوان معنی حقیقی آن را نیز ارائه کرد

-3کاربرد کنایه از باب ظرافت است در فکر یا بیان و در غزل و تقاضا و انتقاد و هجو خدمت بسیار به شاعران میکند

-4اصلیترین ویژگیها و زیباییهاي کنایه عبارتند از: دو بعديبودن، نقّاشی زبانی، عینیت بخشیدن به ذهنیت، ابهام، آوردن جزء و اراده کل، ایجاز، مبالغه، استدلال، غرابت و آشنایی زدایی 

-5 کنایه به اعتبارهاي گوناگون به انواع مختلفی تقسیم میشود: موصوف، صفت، فعل/ قریب و بعید/ ایماء، تلویح، رمز، تعریض.

-6مهمترین اغراض کنایه عبارتندرعایتاز: حفظ ادب، عظمت و بزرگی، معما و مبالغه، کراهت از ذکر نام، ترس از موهومات.

با ظهور نیما یوشیج و آغاز دورهاي جدید در شعر فارسی در حدود سال 1300 ه ش، مبانی و اصول شعر گذشته در چند ساحت دچار تغییر و تبدیل وتحول شد.مهمترین این دگرگونیها در چهار حوزة ساختار - فرم یا شکل - ، معنا و محتوا، زبان، و در نهایت صورخیال شکل گرفت.در ساختار، تغییرات اساسی در وزن، قوالب شعري،کوتاهی و بلندي مصراعها و شکل نوشتاري صورت گرفت.

در معنا و محتوا مضامینی چون آزادیو عدالت و قانون و وطن و برابري حقوق مطرح شد. زبان نیز از قید و بند ساختارهاي قراردادي گذشته آزاد شد و در حروف، واژگان، ترکیبات و جملات و اصطلاحات، هنجارگریزيها و آشنایی زدایی هایی پدید آمد.آنچه به گفتار ما در این جستار مربوط میشود،نوآوري شاعران معاصر در حوزه صورخیال است.

صورتهاي خیال و تخیلات شاعرانه که از عناصر اصلی تمایز میان شعر و نثر به شمار میروند، باعث رستاخیزي و شورانگیزي کلام میشوند و موسیقی و عاطفه را رونق میبخشند و ظرفیتهاي ظریف و لطیفبالقووه زبان را افزایش میدهند.بدین ترتیب، ایماژها، نه تنها هیچ چارچوب بسته و محدوده خسته کنندهاي براي شاعران ایجاد نمیکنند، بلکهامکانات و ظرفیتهاي بااصالت وبینهایت زبان شعر را گستردهتر میسازند.

پیش از ورود به بحث اصلی یادآوري چند نکته ضروري است:

-1آنچه در این مقاله به بررسی آن خواهیم پرداخت در ارتباط با کنایه و کمرنگ شدن آن در شعر معاصر است.نگارنده در این مقاله، نخست با بررسی اشعار شعراي پیشرو معاصر به این نتیجه رسیدکه میزان کاربرد کنایه در اشعار آزاد - نیمایی و سپید یا منثور - ، شعر حجم و موج نو نسبت به دیگر صنایع بیانی - چون استعاره و تشبیه - بسیار کمتر است.