مقاله تاثیر محیط بر رشد و یادگیری کودکان در فضاهای آموزشی

بخشی از مقاله

چکیده
کودکی یکی از مهم ترین و موثرترین دوران زندگی انسان است و با توجه به این نکته که کودکان در هر جامعه آینده سازان آن جامعه می باشند. توجه به محیط های مناسب آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که محیط فیزیکی می تواند به سبب ساختار خود تعاملات و فرآیند یادگیری را تقویت و یا تضعیف نماید. در حقیقت محیط می تواند تاثیر به سزایی در فراگیری و یادگیری کودکان داشته باشد. برای رسیدن به فضای آموزشی مطلوب، ابتدا باید به شناخت ویژگی ها و نیاز های کودکان و سپس عوامل موثر بر محیط پرداخت. در این مقاله با شناخت ویژگی ها و نیازهای کودکان به بررسی تاثیر عوامل محیطی همچون روشنایی، رنگ، صدا، راهرو و محل عمومی، کلاس، حیاط بر فضاهای آموزشی پرداخته شده است.

.1 مقدمه

اهمیت طراحی فضاهای آموزشی برای بهبود کیفیت آموزش و یادگیری، امروزه بر کسی پوشیده نیست. دیدگاه روانشناسی، مولفه های مختلف محیط فیزیکی از جمله، نور، رنگ، شکل و ... را بر کاربر تاثیرگذار می داند. با توجه به تغییرات سریع در محیط های زندگی و اجتماعی که از ویژگی های عصر کنونی است، رفتارها و معیارهای رفتاری تغییر می کند. هرروز شهرها و محله ها و بناهای جدید ساخته می شود. این گونه قرارگاه های فیزیکی برخی الگوهای رفتاری و نقش های اجتماعی نوینی را بر ساکنان خود تحمیل می کنند. [9] در معماری مدارس توجه به خواسته ها و نیازهای کودکان الزامی است زیرا توجه به نیازمندی ها از پارامترهای موثر تربیتی در امر آموزش و پرورش نوین به شمار می آیند. همان گونه که روان شناسان در بررسی مسائل آموزشی، همواره عوامل گوناگون چون خانواده، معلم، روش تدریس، کتب درسی، مدیریت آموزشی و غیره را به عنوان عوامل موثر در فرآیند تحصیلی مورد تاکید قرار می دهند، معماری یا فضای فیزیکی مدرسه را نیز به عنوان عاملی زنده و پویا در کیفیت فعالیت های آموزشی و تربیتی دانش آموزان موثر می دانند. معماری مدارس، فضا، رنگ، نور، اثرات قابل توجهی دارد. متاسفانه، در اکثر فضاهای آموزشی بدون هیج گونه توجهی به نیازهای واقعی آنان طراحی شده است. در حقیقت، تجربه ی هر فرد در زندگی و مهارت هایی که کسب می نماید مربوط به شرایط محیطی و محصول تاثیر متقابل میان آن فرد و محیطی است که در آن زندگی می کند، فعالیت به عنوان عامل اصلی رشد و یادگیری کودک فرآیندی است که در ارتباط با فضا و محیط کودک، رشد همه جانبه او را موجب می گردد و محیط با ایجاد فرصت و تحریک و تشویق کودک در رفتار او تاثیر می گذارد. از این رو محیط باید حمایت کافی برای رشد مطلوب کودک به عمل آورد. [4]

.2 تعامل کودک با محیط یادگیری

در تمام موجودات زنده به موجب قانون تاثیر و تاثر بخشیدن در محیط تمایل به سازش با محیط وجود دارد، به این ترتیب که کودک کوشش دارد با محیطی که در آن زندگی می کند سازش نماید و خود را با آن منطبق سازد و به اعتقاد پیاژه سازش با محیط یکی از دوصورتِ هوش در انسان است. کودک در ابتدا سعی می کند که محیط را با سیستم درونی و هوش خود سازش دهد، ولی چون این همیشه نمی تواند امکان پذیر باشد و کودک با موارد و مسائلی مواجه می شود که با تجارب قبلی اش متناسب نیست، از این رو خود را با تجربه جدید سازگار می نماید. بنابراین کودک فعل پذیر محض نیست. به عبارت دیگر می توان سازش با محیط را تعادلی بین درون سازی و برون سازی دانست. [10] اصولاً ساختمان ها از عوامل مهمی هستند که بر احساس کودکان اثر می گذارند. خانه پدری، خانه دوستان و آشنایان اولین ساختمان هایی هستند که کودک اطراف خود می بیند و احساسی از آنها بدست می آورد . کودکانی که وارد محیط آموزشی می شوندغالباً دو سوم وقت روزانه خود را در چنین فضاهایی می گذرانند. در نتیجه می توان گفت تفکر مهندس معمار و محیط اطراف، تأثیر پر ارزش و بادوامی بر احساس کودک می گذارند. استاندارد معماری خانه های والدینغالباً در سطح پایین تری است. بنابراین با خلق استانداردهای زیبا و برتر معماری و کاربری ذوق و سلیقه می توان فضایی خلق کرد که تأثیر مطلوب، بادوام و ارزشمندی بر احساس و شخصیت کودک داشته باشد. بنابر عقیده روان شناسان، کودکان نسبت به محیط اطراف خود بیش از بزرگسالان حساس می باشند و واکنش نشان می دهند. بخشی از زندگی روزانه کودکان در تماس با سایر همکلاسی ها و همبازی ها می گذرد. در این بازی های پر سر و صدا کودکان نیاز دارند لحظاتی تنها باشند. بنابراین گوشه هایی دنج و بی سر و صدا را جستجو می کنند. آنها دوست دارند در این گوشه ها و پناهگاه ها گاهی تنها باشند، استراحت کنند، بخوابند، حواس خود را متمرکز کنند و به موضوعاتی که دوست دارند بیندیشند. [7] کودکان در محیط زندگی خود، نیاز به محیطی با فضای کافی دارند تا بتوانند به راحتی جست و خیز کنند، با سر و صدا بروند و تحرک زیادی داشته باشند. البته کودکان نیاز دارند تا لحظاتی نیز تنها باشند به همین منظور طراحی اتاق هایی که کودکان بتوانند در آن فارغ از سرو صدای محیط آرامش داشته باشند، موسیقی گوش دهند و مطالعه کنند لازم به نظر می رسد. »بچه ها نیاز به مکانهای دارند که بتوانند آنجا پنهان شوند، با یکدیگر پچ پچ کنند و در مورد نقشه ها و برنامه های خود فکر کنند.[7] « طراح با توجه به روان شناسی کودکان و نیازهای عاطفی آنان باید فضاهای مناسبی از نظر دید، نور، صوت و حتی بو را فراهم آورد تا آنها در محیطی سالم و ایمن بتوانند خواسته های جسمی و روحی خود را برآورده سازند. مواردی که در فضاهای آموزشی تاثیر بسزایی بر روی کودکان می گذارند، در ذیل بیان شده است:

-1-2 روشنایی
جایی با نور زیاد، نور طبیعی و شفاف اثر مثبت روی بچه ها دارد. اگرچه اتاقهای تاریک که نور کمی دارند یا نور مصنوعی و نامناسب دارند، تازگی و طراوات ندارند. بچه ها معمولاً از جاهای تاریک می ترسند و به محیط هایی که نور مناسب دارند تمایل نشان می دهند. ایجاد فضاهایی با بهره گیری از نور طبیعی و مصنوعی مناسب می تواند در بهبود روحیه کودکان مفید واقع باشد. [7] تا آنجا که امکان دارد نور طبیعی از هر طرف به درون کلاس ها و مراکز اجتماعات بتابد. به ویژه تابش نور از بالا هماهنگی و یکپارچگی طبیعی بیشتری با سازه ایجاد می کند. ساختن فضاهایی هر چه نزدیکتر به طبیعت با داشتن فضای سبز، نور طبیعی، ترکیب طبیعی رنگ ها، در آرامش روان کودک و انگیزش خلاقیت های او مؤثر است. با بررسی های به عمل آمده، در چنین فضاهایی معلم و دانش آموزان خسته نمی شوند، زودتر به آنجا می آیند و دیرتر آنجا را ترک می کنند.[7] -1 استفاده مناسب از روشنایی طبیعی منجر به ارتقای کیفیت یادگیری می شود. -2 میزان و نوع روشنایی، بر رفتار دانش آموزان تاثیر می گذارد. -3 دانش آموزان به مدارسی بیشتر ثبت نام می کنند که از نور طبیعی به وفور استفاده شده است. -4 استفاده از انرژی خورشیدی در مدارس هر ساله منجر به کاهش غیبت دانش آموزان می گردد. -5 روشنایی مناسب، منجر به افزایش تمرکز در کلاس، کاهش سروصدا و بالا رفتن راندمان آموزش در مدارس می شود. -6 روشنایی مناسب، منجر به سلامتی چشم و کاهش خستگی اعصاب می گردد. - 7 اگر نور ماورا بنفش به لامپ های فلورسنت اضافه شود به طیف خورشید نزدیک خواهد شد و کودکانی که در معرض این نور مکمل قرار می گیرند، افزایش در قد و وزن آنها مشاهده می شود. [1]

-2-2 رنگ

رنگ تاثیر فراوانی در روحیه و رفتار و یادگیری کاربران فضاها دارد و حالت های روانی و عاطفی آنان را تحت تاثیر قرار می دهد. تاثیر بصری و روانی رنگها در انسانها به تیرگی و روشنی، سردی و گرمی، کیفیت و کمیت و مکان های رنگ بستگی دارد. علاوه بر این عاملی نظیر شکل، بافت، سطح، و نور بر تاثیرات روانی رنگها تاثیر می گذارند. در اکثر مدارس ایران به میزان زیادی از رنگ خاکستری در دیوارها، درها و اسکلت فیزیکی نیمکتها استفاده میشود. این رنگ، نه تیره است نه روشن؛ از هر نوع تحریکی و گرایش روانی به دور است که استفاده بی رویه از این رنگ آمیزی در فضاهای آموزشی بالخص ابتدایی توصیه نمی شود.

-1 استفاده از رنگ سفید در میز مطالعه به دلیل انعکاس نور، منجر به خستگی چشم می شود. -2 اکثر درهای ورودی مدارس فاقد تنوع رنگ با رنگهای گرم و شاد است -3 استفاده از رنگهای نامناسب مرده و خنثی مانند رنگهای قهوهای، سفید در چارچوب پنجره، اسکلت فیزیکی میز، نیمکت و... منجر به افسردگی می گردد. - 4 رنگ ناکافی در کلاسها آثار سوء روانی در دانش آموزان ایجاد کرده و باعث خستگی می شود. - 5 رنگ آمیزی دیوارهای کلاس درس به رنگهای روشن، کلاس را در ظاهر بزرگتر نمایان می سازد و استفاده از رنگهای شدید مثل آبی تیره و قرمز در صورتی که در دیوار کلاس به کار رود منجر به ایجاد تنش می شود. - 6 برای مقطع ابتدایی رنگهای قرمز، آبی و زرد در کنار رنگ سفید به کار می آید، استفاده از رنگ سفید برای رنگ آمیزی سطوح و کفپوش آبی منجر به سکوت و آرامش فضا می شود. -7 رنگ میز و صندلی شاگردان باید مات باشد. -8 در سطح کف کلاس می توان رنگهای سفید، خاکستری و یا رنگهای روشن استفاده کرد. -9 از رنگهای گرم و شاد درکلاس های اول مقاطع ابتدایی جهت به هیجان آوردن بچه های منزوی و گوشه گیر استفاده شود و در راهرو و پله ها بهتر است رنگهای سرد و آرام به کار آید که این رنگها علاوه بر آرامش محیط در کنترل هیجانات روحی کودکان و نوجوانان تأثیر بسزایی دارد. [8] در سال 1382 نیز جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران بروشور رنگ مناسب فضاهای آموزشی در دوره ی ابتدایی ، راهنمایی و متوسطه را تهیه کرده و در اختیار سازمان نوسازی مدارس کل کشور قرار داده است. بر اساس نتایج به دست آمده از مجموع مطالعات تحقیق، رنگ های اصلی مناسب برای مدارس در مقاطع مختلف تحصیلی در جدول - 1-2-2 - آمده است.

-3-2 صدا
صدا نیز به عنوان یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر یادگیری محسوب میشود. با اینکه گاهی صداهای بیرون از کلاس به داخل کلاس راه مییابد، دانشآموزان قدرت شنوایی خود را در اختیار صدای معلم قرار داده و فقط مطالبی را به مغز راه میدهند که از معلم میشنوند. اگر صداهای بیرون از کلاس بر صدای معلم تفوق یابد، دراین صورت فراگیران ناخواسته قدرت شنوایی خود را در اختیار صداهای بیرون نهاده یا حداقل به هیچکدام از صداها حتی به صدای معلم نیز گوش فرا نمیدهند. غالباً در این مواقع آشفتگی در فراگیران به وجود میآید و اهمیت موقعیت مکانی کلاس در اینجا مشخص میگردد. عواملی که بر قابلیت شنوایی افراد تأثیر میگذارند، عبارتند از: » شکل اتاق، وسایل اتاق، وضعیت منبع صدا و زمان برگشت صدا« که این عوامل نیز در زمان ساخت فضای آموزشی باید مورد توجه خاص قرار گیرد. [3]

-4-2 راهرو و محل عمومی

هال، محل عمومی و پذیرایی و برقراری ارتباط جمعی و اتاق ها، مکان خصوصی افراد خانواده است. در مدارس نیز کلاس های درس، محل خصوصی تر و اجتماعات کوچک بچه ها و سالن های اجتماعات و سرسراها، محل عمومی کودکان است . هال عمومی مدرسه نقطه ای است که دانش آموزان از آنجا به مکان های گروهی خود می روند. مکان های گروهی بر مبنای سن یا گروه بندی کلاس معین شده است. این اجتماعات کوچکتر و اجتماعات بزرگتر در سرسراها، کریدورها و هال عمومی، پیوسته در حال تشکیل شدن و تقسیم شدن است. کودکان در کلاس آموزش می بینند و در هال عمومی با یکدیگر صحبت می کنند، غذا می خورند، بازی می کنند و