بخشی از مقاله
چکیده
مشکل شوری آب و خاک بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک است و شور شدن تدریجی خاک از مسائل مهم در بسیاری از مناطق جهان به خصوص در کشور ما می باشد. شرایط طبیعی استان هرمزگان از جمله بارندگی کم و پتانسیل بالا برای تبخیر و همچنین تعداد زیاد گنبدهای نمکی، کیفیت پایین منابع خاک و آب را سبب شده است. آزمایش حاضر به منظور فائق آمدن بر شوری منابع آب و خاک با استفاده از پتانسیل تحمل به شوری ارقام گندم اجرا گردید.
این پژوهش دارای دو فاکتور رقم - شامل دو رقم گندم فلات و داراب - 2 و آب شور - شامل سه سطح شوری4/3، 7/4 و 10/1 دسی زیمنس بر متر - بود. نتایج نشان داد که، به طور کلی، تیمارهای شوری عملکرد و اجزاء عملکرد گندم هر دو رقم مورد استفاده در آزمایش را تحت تأثیر قرار دادند. عملکرد دانه در رقم داراب 2 به طوری معنی دار ، با افزایش مقادیر شوری آب آبیاری، کاهش یافت لیکن در رقم فلات با وجود کاهش عملکرد، بویژه در سطح سوم شوری، اما این کاهش معنی دار نبود. از بین دو رقم فلات و داراب 2، رقم فلات برای کشت به کشاورزان منطقه حاجی آباد هرمزگان توصیه میشود.
مقدمه
گندم مهمترین محصول کشاورزی جهان به شمار می رود. تولید سالانه حدود 540 میلیون تن، مقام اول را در بین محصولات زراعی به خود اختصاص داده است تقریباً. 90 درصد اینتولید مستقیماً توسط انسانها مصرف میشود و در نتیجه گندم حدود 20 درصد از کل ماده خشک خوراکی با منشأ گیاهی جهان را تأمین می نماید .به دلیل وابستگی شدید بشر به تعداد معدودی از گونه های گیاهی، رفاه بشر در آینده به شدت در گرو میزان دانش روزآمد درباره تولید و تطابق پذیری بالقوه ای است که در مورد این گیاهان کسب میکند .
در بسیاری از کشورهای دنیا گندم - به عنوان غذای اصلی مردم - اکثراً در مناطق خشک و نیمه خشک کشت میشود. شوری منابع آب و خاک از مشکلات بخش کشاورزی است که سبب می شود بخش بزرگی از اراضی کشاورزی یا کارایی خود را از دست دهند و یا کلا غیر قابل کشت شوند. مشکل شوری آب و خاک بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک است و شور شدن تدریجی خاک از مسائل مهم در بسیاری از مناطق جهان به خصوص در کشور می باشد. در این مناطق شوری خاک و کمبود آب بعنوان عامل اصلی کاهش رشدعملکرد دانه به شمار میرود، از اینرو استفاده از آبهای شور جهت تولید گیاهان زراعی غیر قابل اجتناب است
عموماً با افزایش شوری آب آبیاری بر شوری خاک نیز اضافه میگردد که آن نیز عوامل دیگری را در رابطه با آب و گیاه تحت تأثیر قرار می دهد. گفته میشود که نزدیک به 50 درصد سطح اراضی تحت آبیاری کشور 8/5 - میلیون هکتار - به درجات مختلف با مشکل شوری، قلیائی بودن و غرقابی بودن روبه رو می باشند. پیش بینی میشود این میزان تا 75 درصد کل اراضی فاریاب کشور پیشروی کند. در چنین شرایطی برای دستیابی به عملکرد مطلوب، پس از شناخت ویژگیهای آب و خاک، اطلاع از رفتار گیاهان مختلف و تحمل به شوری امری بنیادی است.
برای مدیریت شوری، موثرترین راه استفاده از گونه ها و ارقام متحمل به شوری در مناطق شور است، لذا لزوم بکارگیری معیارهای مناسب جهت گزینش ژنوتیپهای مقاوم به شوری ضروری است.
شرایط طبیعی استان هرمزگان از جمله بارندگی کم و پتانسیل بالا برای تبخیر و همچنین تعداد زیاد گنبدهای نمکی، کیفیت پایین منابع خاک و آب را سبب شده است. این ویژگی های محیطی و اقلیمی شرایط را برای شور شدن منابع آب و خاک فراهم کرده است. از طرف دیگر، استان هرمزگان در سال های اخیر - بیش از یک دهه - درگیر پدیده خشکسالی بوده است. گرچه برای این استان خشکسالی دیگر حادثه و پدیده تلقی نمی شود و بایستی آن را یک روند عادی محسوب کرد.
به هرحال، خشکسالی های متوالی افزون بر کمیت، کیفیت آب را نیز متأثر ساخته است و شور شدن اغلب آبهای مورد استفاده در بخش کشاورزی را در پی داشته است و در سالهای اخیر به دلیل استفاده بی رویه از آب های زیرزمینی برای مصارف شهری و کشاورزی، شتاب بالایی داشته است. . افزایش جمعیت، نیاز به غذای بیشتر و محدودیت منابع آب بشر را به سمت استفاده از آبهای با کیفیت کم سوق داده است از محورهای برنامه ریزی کشاورزی استان در سال های اخیر توسعه کشت گندم بوده است.
با وجود شرایط گفته شده، این استان دارای پتانسیل بالایی برای تولیدات کشاورزی به ویژه گندم است. اما اجرای این برنامه با مشکلاتی مواجه است که بایستی اقدام به رفع آنها کرد. از جمله این موانع، پایین بودن کیفیت منابع آب و خاک برخی از دشتهای استان است. راههای متعددی برای تعدیل اثرات زیانبار شوری توصیه شده است که از جمله این راهها، استفاده از گونه های مختلف و استفاده از پتانسیل تحمل به شوری ارقام گوناگون می باشد. در شرایط شوری، رشد گیاهان تحت تأثیر تنش اسمزی، سمیت یونی و عدم تعادل عناصر غذایی قرار می گیرند. تحمل به شوری یک خصوصیت ژنتیکی پیچیده است و توسط تعداد زیادی ژن کنترل می گردد
فقدان اطلاعات در مورد چگونگی تحت تأثیر قرار گرفتن این ژنها توسط ژن های دیگر، باعث گردیده است کهعملاً پروژه های بهبود تحمل به شوری در گیاهان زراعی موفقیت آمیز نباشد. بنابراین، در بسیاری از موارد انتخاب تنها بر اساس ویژگی های مرفولوژیکی و فیژیولوژیکی مرتبط با عملکرد دانه بوده است که عملکرد نیز وابسته به اجزاء عملکرد می باشد. از مزایای انتخاب بر اساس عملکرد این است که کاملا برای کشاورز محسوس است و براحتی برای او قابل پذیرش است. همچنین گفته شده است
یک راه حل اساسی برای برطرف کردن یا کاهش دادن اثر شرایط محیطی ایجاد کننده تنش ها را یافتن ژنوتیپ هایی می داند که دارای مجموعه ای از صفات مطلوب با وراثت پذیری بالا باشند. یائو و فلاورز - 1989 - معتقدند که در مورد یک گونه معین آن چه حائز اهمیت است شناسایی ارقام متحمل به شوری است تا بتوان از آن ها برای کشت در مناطق شور یا بهره وری به منظور انتقال صفت به ارقام پرمحصول استفاده کرد. تحمل به شوری گیاهان زراعی به طور سنتی با مقایسه عملکرد نسبی در شوری های مختلف خاک تعیین می گردد.
مواد و روشها
این آزمایش به صورت مزرعه ای در روستای سرچاهان از توابع شهرستان حاجی آباد استان هرمزگان اجرا گردید. آزمایش در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی و با سه تکرار در دو سال متوالی انجام گردید. این پژوهش دارای دو فاکتور رقم - شامل دو رقم گندم فلات و داراب - 2 و آب شور - شامل سه سطح شوری4/3، 7/4 و 10/1 دسی زیمنس بر متر - بود. مساحت هر کرت آزمایش 10 متر مربع بود. قبل از کشت، نمونه مرکب خاک از محل اجرای آزمایش تهیه و در آزمایشگاه برخی از ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی آن تعیین شد - جدول 1 پیوست - . سپس کشت گندم در زمین انجام و عناصر غذایی مورد نیاز بر اساس نتایج تجزیه خاک و توصیه موسسه تحقیقات خاک و آب اضافه شدند.
آبیاری تا مرحله جوانه زدن و استقرار گیاه به طور یکنواخت و یکسان برای همه تیمارها از آب با کیفیت نسبتا مناسب - با قابلیت هدایت الکتریکی3 دسی زیمنس بر متر - به تعداد دو نوبت انجام شد. پس از آن بر اساس آبیاری عرف منطقه، تیمارهای مختلف آبیاری با آب شور برای کل فصل رشد گیاه تا تولید دانه و برداشت آن انجام گرفت. آب شور مورد نیاز برای اعمال تیمارهای آزمایش از 3 حلقه چاه در نقاط مختلف روستا برداشت شده و بعد از انتقال به محل آزمایش بوسیله تانکر به کرتهای مورد نظر در آزمایش افزوده شدند.
نتایج تجزیه شیمیایی آبهای شور مورد استفاده در آزمایش در جدول 2 - پیوست - آمده است. مقدار آب مصرفی بر اساس مقدار مصرف عرف کشاورزان منطقه بود. بعد از هر آبیاری نمونه از خاک کرتهای آزمایش صورت گرفت و مقدار قابلیت هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک اندازه گیری گردید و از میانگین آنها شوری خاک برای هر تیمار آزمایش بدست آمد. عملکرد دانه، عملکرد کل یا عملکرد بیولوژیکی - کاه + دانه - ، وزن هزار دانه، طول خوشه، تعداد سنبله بارور در هر متر مربع و ارتفاع گیاه به عنوان پاسخهای گیاهی اندازه گیری شدند. تجزیه آماری به کمک نرم افزار Mstatc، رسم نمودار با استفاده از نرم افزار Excel و مقایسه میانگین ها با آزمون چند دامنه ای دانکن انجام شد.
نتایج و بحث
به طور کلی تیمارهای شوری عملکرد دانه گندم هر دو رقم مورد استفاده در آزمایش را تحت تأثیر قرار دادند. عملکرد دانه در رقم داراب 2 به طوری معنی دار ، با افزایش میانگین مقادیر شوری آب آیباری، کاهش یافت لیکن در رقم فلات با وجود کاهش عملکرد، بویژه در سطح سوم شوری، اما این کاهش معنی دار نبود - شکل . - 1 بررسی تأثیر شوری آب بر عملکرد دانه گندم دو رقم فلات و داراب 2 نیز همین روند را نشان داد.
شکل -1 تأثیر شوری آب آبیاری بر عملکر دانه دو رقم گندم ستونهایی که دارای حرف مشترک باشند تفاوت معنی داری در سطح 5 درصد ندارند.
تأثیر شوری آب آبیاری بر مقدار عملکرد بیولوژیکی دو رقم گندم روندی مشابه تأثیر کاربرد آب شور بر عملکرد دانه گندم داشت - شکل . - 2 در سطح اول شوری آب آبیاری عملکرد بیولوژیکی رقم دارب 2 به طوری معنی دار بالاتر از رقم فلات است اما با افزایش شوری آب آبیاری عملکرد بیولوژیکی این رقم بشدت تحت تأثیر قرار گرفته و حتی در شوری بالاتر از 7 دسی زیمنس بر متر، عملکرد بیولوژیکی ان اندکی کمتر از رقم فلات میگردد. افزایش شوری خاک نیز تأثیر مشابهی بر افزایش عملکرد بیولوژیکی داشت.
شکل -2 تأثیر شوری آب آبیاری بر عملکرد بیولوژیکی دو رقم گندم
افزایش شوری آب ابیاری و به تبع آن شوری خاک وزن هزار دانه هر دو رقم گندم را کاهش داد، به طوری که با بیشتر شوری آبیاری از 4/3 دسی زیمنس بر متر وزن هزار دانه در هر دو رقم به طور معنی دار شروع به کاهش کرد. این کاهش وزن هزار دانه در سطوح بعدی شوری هم ادامه داشت اگرچه کاهش وزن هزار دانه در این مرحله معنی دار نبود - شکل . - 3 تأثیر شوری آب آبیاری بر طول خوشه و تعداد سنبله بارور در متر مربع در هر دو رقم گندم تقربیا مشابه روند تغییرات وزن هزار دانه داشت - داده ها نشان داده نشده اند - ؛ اما اثر شوری بر روی روی ارتفاع گیاه در هر دو رقم اندک بود و میتوان گفت افزایش مقدار شوری آب آبیاری و خاک تغییر معنی داری بر روی ارتفاع دو رقم گندم ایجاد نکرد.
شکل -3 تأثیر شوری آب آبیاری بر وزن هزار دانه دو رقم گندم
تیمارهای شوری عملکرد و اجزاء عملکرد گندم هر دو رقم را تحت تأثیر قرار دادند. عملکرد دانه در رقم داراب 2 به طوری معنی دار، با افزایش میانگین مقادیر شوری آب آیباری، کاهش یافت، لیکن در رقم فلات با وجود کاهش عملکرد، بویژه در سطح سوم شوری، اما این کاهش معنی دار نبود.
