بخشی از مقاله
چکیده
همزمان با رشد سریع شهرنشینی و پیچیده شدن مسائل شهري، مکان گزینی کاربري هاي مختلف در فضاي شهري جهت تأمین دسترسی راحت و مناسب شهروندان به انواع خدمات شهري از اهداف مهم برنامه ریزي شهري است. یکی از عمده مسائل مورد مطالعه برنامه ریزان شهري، مطالعه بازارها و کارکرد آنها در اقتصاد شهري است.در این میان نحوه و کارایی مکانیابی بازارچه هاي مرزي که مختص شهرهاي مرزي کشوراست، مطالعه، بررسی، برنامه ریزي و اتخاذ تدابیر اصولی را می طلبد. لذا با توجه به اهمیت موضوع و علم به آن، به نظر می رسد بازارچه مرزي شهر پاوه با توجه به معیارهاي مکان یابی، در فضاي مناسبی جهت ارائه مطلوب خدمات به شهروندان و گردشگران قرار نگرفته است. برمبناي مباحث مطرح شده، نوشتار حاضر از نوع توصیفی– تحلیلی و پیمایشی است. معیارهاي مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از: ارزش نسبی زمین، مساحت، دسترسی، مرکزیت، تراکم جمعیت، شکل زمین و پتانسیل پارکینگ هدف اصلی پژوهش، بررسی مشکلات بازارچه به لحاظ مکان یابی نامناسب در وضع موجود و تعیین مکان مناسب براي
بازارچه با توجه به شاخص هاي استاندارد مورد استفاده می باشد. بررسی هاي انجام شده حاکی از آن است که عدم توجه به شاخص هاي مطلوب مکانیابی نظیر تراکم جمعیت، سازگاري با کاربریهاي همجوار، نداشتن پارکینگ و همچنین عدم برخورداري از الگوي مناسب و متناسب با نیاز گردشگران و ساکنان بومی آن، از عمده ترین عواملی است که باعث شده بازارچه مرزي شهر پاوه، با وجود داشتن پتانسیل هاي فراوان بویژه در زمینه جذب گردشگر، نتواند تاکنون جایگاه واقعی و مناسبی را در سطح منطقه بدست آورد و برعملکرد بازارچه و به تبع آن شهر پاوه تأثیر مثبتی داشته باشد.
واژگان کلیدي: مکان گزینی، بازارچه مرزي ، شاخص، شهر پاوه .
مقدمه
شهر پایگاه اصلی تمدن انسانی و تبلور ذهنی و تکنولوژیک بشر است . مطالعه سطوح و رشد شهرنشینی منعکس کننده این واقعیت است که رشد جمعیت شهري به سرعت در حال افزایش است( سیف الدینی، .(75 :1378 عمده ترین اثر رشد سریع شهرها در کشور، عدم تعادل در توزیع خدمات و نارسایی سیستم خدمات رسانی است (برآبادي،(1384
مکانیابی مراکز خدمات رسانی در برنامهریزي شهري از اهمیت خاصی برخوردار است. مکانیابی بهینه خدمات شهري باعث کاهش هزینههاي مدیریت شهري ، هزینه دسترسی و تحقق عدالت اجتماعی می شود. در نهایت امکان زیست بهتر، رفاه و آسایش شهروندان را فراهم میآورد (سرور، .(1 :1383
٨٤٥
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
امروزه عدم مکان گزینی بهینه مراکز خدمات شهري مردم را با مشکلات عظیمی روبه روکرده است . بدون شک تامین رفاه و آسایش شهروندان از طریق برنامه ریزي هاي اصولی، از مهم ترین وظایف مدیران شهري است. در این راه حفظ جان و مال شهروندان در درجه اول اهمیت قرار دارد و این امر با ایجاد مراکز ایمنی و امنیتی ممکن می شود. به منظور فراهم کردن این خدمات براي عموم شهروندان، توزیع مکانی مناسب این مراکز در سطح شهر ضرورت دارد ( پرهیزگار ، 22 :1380 تـا .(27
مکانگزینی عبارت است از سلسله عملیات، اقدامات و تهمیداتی که در زمینه حصول از وجود شرایط و فراهم آمدن امکان اجراي یک فعالیت بوده و بر اساس آن دستگاه اجرایی با دید باز برنامه اجرایی فعالیتها را از جهات مختلف مورد ارزیابی قرار داده و در صورت دستیابی به هدف، نسبت به اجراي عملیات در مکان انتخاب شده اقدام مینماید و در این بین تبعات و عوارض موضوع قبلاً بررسی و مد نظر قرار میگیرد (حیات روحی، .(25 :1380 تحلیل تناسب فضایی- مکانی فرآیندي است که مکان مناسب را در پهنه تعیین شده براي کاربري خاص تعیین می کند(هاپکینز، .(1977 مکان یابی بهینه و مناسب زمانی امکان پذیر است، که محقق بتواند ارتباط علمی و منطقی مناسبی میان اطلاعات و داده هاي به دست آمده از کارشناسان مرتبط با موضوع مکانیابی با توجه به اولویت ها برقرار سازد( رضویان، (1381
از آنجا که مکان یابی نیاز به اطلاعات زیادي دارد، حجم عظیمی از اطلاعات جزئی براي معرفی مکانهاي مختلف باید جمع آوري ، ترکیب و تجزیه و تحلیل شوند تا ارزیابی صحیحی از عواملی که ممکن است در انتخاب تأثیر داشته باشند صورت پذیرد. بنابراین درمقیاس شهر مکان یابی فعالیتی است که قابلیت ها و توانایی هاي یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن با سایر کاربري هاي شهر براي انتخاب مکانی مناسب براي کاربري خاص مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. بطور کلی می توان گفت : هنگامی که درنظر باشد یکسري تجهیزات و تسهیلات در یک منطقه به گونه اي مستقر شوند که استفاده بهینه از حداقل امکانات عملی شود، از علم مکانیابی براي رسیدن به اهداف بهره گیري می شود(فتحعلی و میرجلالی،.(1-5 :1388
بر مبناي مباحث مطرح شده این مقاله بر آن است تا با یک نگرش ساختاري به تجزیه و تحلیل بازارچه مرزي و مکان استقرار آن در شهر پاوه به عنوان مطالعه موردي بپردازد. در واقع بررسی این بازارچه در بر گیرنده ارزیابی کلی چگونگی مکانیابی این بازارچه براي پاسخ به تقاضاي گردشگران به عنوان جامعه میهمان و ساکنان به عنوان جامعه میزبان می باشد.
چهارچوب تئوریک
استقرار هر عنصر شهري در موقعیت فضایی- کالبدي خاصی از سطح شهر، تابع اصول، قواعد و ساز و کارهاي خاصی است که در صورت رعایت آن اصول، موفقیت و کارائی عملکردي آن عنصر در همان مکان مشخص بیشتر خواهد شد و در غیر این صورت پیامدهاي منفی نظیر اتلاف هزینه و زمان را براي شهروندان در پی خواهد داشت. بنابراین دستیابی به تعادل در توزیع فضائی منابع و خدمات رسانی، هدف اصلی برنامه ریزان می باشد(رستمی، (12 :1380 تعیین توزیع مراکز خدماتی و یا منابع و هزینه، مسأله اي است که اغلب اوقات برنامه ریزان با آن سر و کار دارند و تلاش میکنند که تخصیص منابع و خدمات را هدایت کنند، در برنامه ریزي، توزیع متعادل مستلزم تعیین مکان منابع و تسهیلات است، به گونه اي که همه اقشار جامعه به صورت عادلانه به آنها دسترسی پیدا کنند(متکان و همکاران، .(121- 122 :1387
با توجه به اهمیت مکانیابی و جایگاه آن در طرحها و پروژههاي مختلف، اهمیت مکان یک بازارچه مرزي و تأثیر مستقیمی که بر الگو و عملکرد آن خواهد داشت مشخص خواهد شد. به طوري که استقرار یک یا چند بازارچه مرزي در نقاط نامناسب نه تنها به خودي خود کارائی مورد نظر را نخواهد داشت بلکه می تواند تأثیر منفی بر سیستم مدیریت بازارچه داشته باشد.
٨٤٦
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
نحوة مکانیابی بهینه
روش مکانیابی، مبتنی بر تحلیلهاي اجتماعی- اقتصادي و فرهنگی است. به عبارت دیگر باید بر مبناي یک تحلیل دقیق و همه جانبه و بر اساس دیدگاههاي مطرح شده (اجتماعی، اقتصادي و فرهنگی) ، ویژگیهاي مناطق بر حسب همگن یا ناهمگن بودن بررسی و سپس از طریق طی کردن مراحل زیر اقدام به مکانیابی گردد :
ــ گردآوري اطلاعات لازم در راستاي شناخت محدوده جغرافیایی مورد مطالعه.
ــ گردآوري و تحلیل اطلاعات جهت شناسایی شرایط فعلی محله، مناطق و شهر.
ــ بررسی و شناسایی عوامل مختلف تأثیر گذار و یا اصلاح عوامل مذکور.
ــ ارائه راهبردهاي اصولی به منظورشناخت بهترین فضاهاي شهري از حیث شاخصها و عوامل موثر بر احداث و گسترش مراکز فوق است ( صمدي و همکاران ، .(3 :1386
با توجه به مطالب مطرح شده و طی مراحل مذکور، می توان نتیجه گیري لازم را به دست آورد و مطابق نارسایی ها و نیازهاي موجود، پیشنهاداتی در راستاي بهبود وضعیت و افزایش سطح کارائی آنها ارائه نمود.
معیارها و استانداردهاي برنامهریزي موثر بر بازارچه ها
به طور کلی جهت برنامهریزي بازارچه ها توجه به دو عامل اصلی ضروري ست؛ تا در نهایت بر مبناي آنها به هدف اصلی نائل شویم. در واقع برنامهریزي جهت تعیین مکان بهینه بازارچه، نیازمند بکارگیري استانداردها و معیارهایی است تا اهداف مورد نظر تحقق یابد.
به طور کلی در این تحقیق منظور از معیار ، معیارهاي مکانی است که براي یک کاربري در نظر گرفته میشود و تحت عنوان
»معیار مکانی کاربري زمین« از آن یاد میشود و عبارتست از استانداردي که با آن مکان بهینه یک کاربري در سطح شهر، مورد سنجش قرار میگیرد. معیارهاي مکانی هر نوع استفاده از زمین، انعکاس وضعیت اجتماعی، اقتصادي و کالبدي شهرها و همچنین مردمی است که در آینده از آن بهرهمند خواهند شد. به عبارتی دیگر، مشخصات محلی و احتیاجات ساکنان شهر و موسسات و نهادهاي مستقر در شهر، اساس تعیین معیارهاي مکانی کاربري زمین شهري به شمار میرود. فعالیت مردم در سطح خرد تا کلان در بخشهاي گوناگون تجاري، خدماتی، صنعتی و فرهنگی، پدید آورنده فرم فیزیکی شهر و منطقه شهري است(رحمانی و طبسی، .(248 : 1388 در یک تقسیمبندي کلی میتوان نظام کاربري زمین شهري را به چهار عرصه سکونتی، اشتغال، اوقات فراغت و ارتباطات دستهبندي کرد. شبکه ارتباطی خطوط رابط و اتصال بین سه عملکرد دیگر است که با یکدیگر استخوان بندي فیزیکی یک شهر را تشکیل میدهند.
در تعیین مشخصات مکانی هر نوع استفاده از زمین یا هر نوع فعالیت شهري، دو عامل هدایت کننده، یعنی عامل رفاه اجتماعی و عامل رفاه اقتصادي ملاك سنجش قرار میگیرند. بر اساس این دو عامل بسیار کلی، شش معیار زیر در مکانیابی عملکردهاي شهري، ملاك برنامهریزي کاربري زمین شهري قرار میگیرد(فرج زاده ،:(83-90 :1381
(1 سازگاري: مربوط میشود به جداسازي فضایی کاربریهایی که با یکدیگر تناسب عملکردي ندارند(پورمحمدي،.(93 :1387 (2 آسایش: در استانداردهاي مکانیابی دو عامل فاصله و زمان، وسیله اندازهگیري این معیار میباشد. سهولت دسترسی به تسهیلات و خدمات شهري و دوري ازمزاحمتهاي برخی کاربریهاي پر ازدحام، از عوامل آسایش محسوب میشوند(زیاري ،.(30 :1381
(3 کارایی: الگوي قیمت زمین شهري، عامل اصلی تعیین مکان کاربري بوده چرا که توجیه کننده اقتصادي مکان طرح میباشد(سعید نیا،.(24 :1378
٨٤٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
(4 مطلوبیت: یعنی کوشش در حفظ عوامل طبیعی، مناظر، گشودگی فضاهاي باز و سبز، چگونگی شکل گرفتن راهها، ساختمانها و فضاهاي شهري(پورمحمدي،.(94 :1387
(5 سلامتی (شهر سالم): استانداردهاي شهر سالم و مقررات مربوط به اثرات محیطی، هر گونه فعالیت شهري را از نظر حفظ محیط زیست، حراست از آسایش اجتماعی و حفاظت از میراث فرهنگی، مورد ارزیابی قرار میدهد(همان منبع).
(6 ایمنی: مباحث مربوط به حوادث طبیعی نظیر زلزله، سیل و غیر طبیعی مانند جنگ را شامل میشود( جعفري و کریمی،.(45-50 :1384 نمودار شماره((1 ، مهمترین شاخصهاي موثر در مکانیابی بهینه فضایی را نشان می دهد .
