بخشی از مقاله
چکيده :
با رشد سريع شهرنشيني، گسترش و پيچيده شدن مسائل شهري، يکي از اولين مشکلات شهري که نزد برنامه - ريزان ديده شده است ، مکان گزيني براي کاربريهاي مختلف شهري ميباشد، از جمله اين مهم ترين کاربريها که در بسياري از شهرها بويژه شهرهاي مرزي تبديل شده ؛ بازارچه هاي مرزي است . با وجود آن که هدف کلي يعني صرفه اقتصادي ايجاد بازارچه ها تا حدي عملي شده است اما احداث آن و الگوهاي ارائه شده معمولا بدون مطالعات انجام شده است .
بنابراين ايجاد بازارچه هاي مرزي بيش از آن که به ساختمان و فضاي استقرار متکي باشد، نيازمند پشتوانه اي است که در بردارنده ي نياز و خواست گردشگران و شهروندان بوده و از طرف ديگر مطالعاتي را در خود داشته باشد که در آن به عنوان يک برنامه ، مسائل مربوط را به طور جامع و کامل تحليل کرده و مشتمل بر ابعاد اقتصادي، اجتماعي، کالبدي، سازماني و سيستمي شهر، شهروندان و گردشگران باشد و علاوه بر آن ، نقاط احداث بازارچه هاي مرزي ميتواند پايدار باشد، وجود الگو يا الگوهاي مناسب براي فضاي استقرار که در آن نيازها و خواسته هاي خريداران و فروشندگان و نيز اصول مديريت و منافع سازمان در نظر گرفته شده باشد برعملکرد بازارچه مرزي تأثير مثبت خواهد داشت .
نوشتار حاضر براساس يک تحقيق توصيفي – تحليلي و پيمايشي سعي در شناخت اهميت مکان يابي مناسب در توسعه ي بازارچه هاي مرزي و متناسب با آن توسعه مطلوب شهري به طور موردي در شهر پاوه دارد. بررسيهاي
انجام شده نشان دادکه :
عدم توجه به شاخص هاي مطلوب مکان يابي از جمله تراکم جمعيت ، اصل زيادگي، سازگاري کاربريها و... و همچنين نداشتن الگوي مناسب و متناسب با نياز گردشگران و مردم بومي، از اصليترين عواملي هستند که باعث شده تا بازارچه مرزي شهر پاوه عليرغم داشتن پتانسيل هاي فراوان بويژه در زمينه ي جذب گردشگر اما هنوز جايگاه مطلوبي نداشته باشد .
کليدواژه ها: مکان يابي - شاخص هاي مکان يابي –بازارچه - بازارچه مرزي- شهر پاوه .
مقدمه :
تمام موجودات کره زمين از بدو تولد مکاني را براي زندگي خود انتخاب ميکنند. اين مکان براي پرندگان و حيوانات ممکن است بر روي درخت ، زمين يا زير زمين باشد و هر کدام از اين موجودات مکاني را براي خود انتخاب ميکنند که بالاترين درجه ي آسايش در آنجا وجود داشته باشد. انسان هم جدا از ساير موجودات نيست . از آغاز آفرينش ، انسان خود را در جنگل ها و غارها پنهان ميکرد و پس از طي دوران تکامل از غارنشيني و جنگل نشيني و شکار حيوانات به دامپروري و کشاورزي و زندگي يکجانشيني روي آورد. مکان و مأمن او هم تکامل پيدا کرد. او مکاني را براي زندگي و جايي را براي نگهداري اسباب و وسايل زندگي و جايي ديگر را براي کشاورزي و دام انتخاب نمود. در ابتدا اين انتخاب جا ممکن بود به شدت متأثر از طبيعت و جبر محيط صورت ميگرفت ، ولي بعد از طي مراحل رشد بر طبيعت بيشتر غلبه کرد و انتخاب مکان برايش راحت تر شد. با پيشرفت انسان و گسترش صنايع و ارتباطات مسأله مکان يابي براي آن ها نيز مطرح شد که اين امر پس از گسترش شهرنشيني و ازدياد جمعيت به طور جدي مورد توجه قرار گرفت تا جايي که تئوريها و نظريه هاي زيادي در اين رابطه ابراز شد (احمدي،١٣٧١).
پس از تشکيل دولت ها و نهادهاي عمومي و مردمي، خدماتي به صورت عمومي در اختيار مردم گذاشته شد که هزينه اين خدمات يا از طريق دولت ها تأمين و يا از جمعيت استفاده کننده اخذ ميشد. مسأله مهم در تعيين محل خدمات اين بود که حداکثر جمعيت بتوانند از آن استفاده کنند و تا جايي که ممکن است عدالت اجتماعي رعايت شود و از طرف ديگر بيشترين سود و بازدهي را نيز داشته باشد (سعيدنيا ، ١٣٧٩: ١٥) .
در اين راستا در ايران رشد شتابان شهرنشيني به گونه اي بوده است که متناسب با آن تجهيز فضاهاي شهري افزايش نداشته است . عمده ترين اثر رشد سريع شهرها، به هم ريختگي نظام توزيع خدمات و نارسايي سيستم خدمات رساني است - (برآبادي،١٣٨٤). امروزه عدم مکان گزيني بهينه ي مراکز خدمات شهري مردم را با مشکلات عظيمي روبه روکرده است . بدون شک تأمين رفاه و آسايش شهروندان از طريق برنامه ريزيهاي اصولي، از مهم ترين وظايف مديران شهري است . در اين راه حفظ جان و مال شهروندان در درجه اول اهميت قرار دارد و اين امر با ايجاد مراکز ايمني و امنيتي ممکن ميشود. به منظور فراهم کردن اين خدمات براي عموم شهروندان ، توزيع مکاني مناسب اين مراکز در سطح شهر ضرورت دارد ( پرهيزگار، ١٣٨٠:
٢٢ تـا ٢٧).
در سال ١٩٠٩ اولين نظريه ي مکان يابي مدرن با مقاله ي وبر شکل گرفت (١٩٢٩,Weber). در سال ١٩٦٤ حکيمي تابع هدف را به دو صورت کمترين مجموع و مينيماکس طبقه بندي کرده و به مسأله مکان يابي بر روي شبکه پرداخت (١٩٦٥,Hakimi). از آن زمان به بعد نظريه ي مکان يابي شکل گرفت و توجه افراد زيادي را به خود جلب کرد، چرا که انتخاب مکان مناسب براي يک فعاليت در سطح شهر يکي از تصميمات پايداري براي انجام يک طرح گسترده است که نيازمند تحقيق در مکان از ديدگاه هاي مختلف ميباشد. از آنجا که مکان يابي به اطلاعات زيادي نياز دارد، حجم بزرگي از اطلاعات جزئي براي معرفي مکان هاي مختلف بايد جمع آوري، ترکيب ، تجزيه و تحليل شوند، تا ارزيابي صحيحي از عواملي که ممکن است در انتخاب تأثير داشته باشند صورت پذيرد. بنابراين در مقياس شهر مکان يابي فعاليتي است که قابليت ها و تواناييهاي يک منطقه را از لحاظ وجود زمين مناسب ، کافي و ارتباط آن با ساير کاربريهاي شهر براي انتخاب مکاني مناسب براي کاربري خاص مورد تجزيه و تحليل قرار ميدهد. بطور کلي ميتوان گفت : هنگامي که درنظر باشد يکسري تجهيزات و تسهيلات در يک منطقه به گونه اي مستقر شوند که استفاده ي بهينه از حداقل امکانات عملي شود، از علم مکان يابي براي رسيدن به اهداف بهره گيري ميشود (فتحعلي و ميرجلالي،١٣٨٨: ٥-١).
اساس مباحث مطرح شده اين مقاله بر آن است تا با يک نگرش ساختاري به تجزيه و تحليل بازارچه مرزي و مکان استقرار آن در شهر پاوه به عنوان مطالعه موردي بپردازد. در واقع بررسي اين بازارچه در برگيرنده ي ارزيابي کلي چگونگي مکان يابي اين بازارچه براي پاسخ به تقاضاي گردشگران به عنوان جامعه ميهمان و ساکنان به عنوان جامعه ميزبان مي باشد.
چهارچوب تئوريک
استقرار هر عنصر شهري در موقعيت فضايي -کالبدي خاصي از سطح شهر، تابع اصول ، قواعد و ساز و کارهاي خاصي است که در صورت رعايت آن اصول ، موفقيت و کارائي عملکردي آن عنصر در همان مکان مشخص بيشتر خواهد شد و در غير اين صورت مشکلات بسياري بروز ميکند. بنابراين دستيابي به تعادل در توزيع فضائي منابع و خدمات رساني، هدف اصلي برنامه - ريزان مي باشد(رستمي، ١٣٨٠). تعيين توزيع مراکز خدماتي و منابع و هزينه مسأله اي است که اغلب اوقات برنامه ريزان با آن سر و کار دارند و تلاش ميکنند که تخصيص منابع و خدمات را هدايت کنند، در برنامه ريزي، توزيع متعادل مستلزم تعيين مکان منابع و تسهيلات است ، به گونه اي که همه اقشار جامعه به صورت عادلانه به آن ها دسترسي پيدا کنند
(متکا و همکاران ، .(121-122 :1387
با توجه به اهميت مکانيابي و جايگاه آن در طرح ها و پروژه هاي مختلف ، اهميت مکان يک بازارچه مرزي و تأثير مستقيمي که بر الگو و عملکرد آن خواهد داشت ، مشخص خواهد شد. به طوري که استقرار يک يا چند بازارچه مرزي در نقاط نامناسب نه تنها به خودي خود کارآئي مورد نظر را نخواهد داشت ، بلکه ميتواند تأثير منفي به سيستم مديريت بازارچه داشته باشد.
عوامل مکان يابي بهينه
روش مکان يابي، مبتني بر تحليل هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي است . به عبارت ديگر بايد بر مبناي يک تحليل دقيق و همه جانبه و بر اساس ديدگاه هاي مطرح شده ي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، و ويژگيهاي مناطق بر حسب همگن بودن يا ناهمگني تعريف و سپس بر مبناي ويژگيهاي ياد شده از طريق طي کردن مراحل زير اقدام به مکان يابي شود: ــ جمع آوري اطلاعات درباره يک گروه تعريف شده جغرافيايي يا آماري .
ــ تحليل اطلاعات براي شناسايي شرايط موجود در سطح محله ، مناطق و شهر.
ــ تعيين تأثيرات احتمالي عوامل جديد يا اصلاح عوامل تأثيرگذار فعلي (موجود).
ــارائه راهبردهاي اجرايي براي شناخت بهتر فضاهاي شهري از حيث شاخص ها و عوامل مؤثر بر احداث و گسترش مراکز فوق است ( صمدي و همکاران ، ١٣٨٦: ٣). بنابراين با طي مراحل فوق در نهايت نتايج و پيشنهادها بر اساس يافته هاي تحقيقاتي به دست ميآيد. مهم ترين شاخص ها، عوامل و معيارهاي مؤثر در مکان يابي بهينه فضايي را ميتوان مطابق شکل شماره ١ نشان داد.
شکل شماره ١: عوامل و شاخص هاي مکان يابي بهينه
معيارها و استانداردهاي برنامه ريزي موثر بر بازارچه ها
به طور کلي براي برنامه ريزي بازارچه ها به دو عامل اصلي نياز داريم تا اين که بر پايه ي آن ها به هدف خود نائل شويم . به عبارت بهتر همانطور که يک خياط براي دوختن يک دست کت و شلوار نخست به متر براي اندازه گيري، دوم به الگو براي تعيين شيوه ي شکل بخشيدن به پارچه نياز دارد، برنامه ريزي براي بازارچه ها نياز به استانداردها و معيارهايي دارد تا برنامه ريز به هدف خود يعني تعيين مکان استقرار و الگوي بازارچه برسد. بر اين اساس ، در تعيين مشخصات مکاني هر نوع استفاده از زمين يا هر نوع فعاليت شهري، دو عامل هدايت کننده ، يعني عامل رفاه اجتماعي و عامل رفاه اقتصادي ملاک سنجش قرار ميگيرد. بر اساس اين دو عامل ، شش معيار زير در مکان يابي عملکردهاي شهري، از جمله ساخت بازارچه ها، ملاک برنامه ريزي کاربري زمين شهري قرار ميگيرد (فرج زاده ،١٣٨١: ٩٠-٨٣):
١) سازگاري: سازگاري به جداسازي فضايي کاربريهايي که با يکديگر تناسب عملکردي ندارند، مربوط ميشود (پورمحمدي،١٣٨٧: .(93
٢) آسايش : آسايش در استانداردهاي مکان يابي دو عامل فاصله و زمان وسيله ي اندازه گيري اين معيار ميباشد. سهولت دسترسي به تسهيلات و خدمات شهري و دوري ازمزاحمت هاي برخي کاربريهاي پر ازدحام ، از عوامل آسايش محسوب ميشوند (زياري ،١٣٨١: .(30
٣) کارآيي: کارآيي الگوي قيمت زمين شهري و عامل اصلي تعيين مکان کاربري بوده است ، چرا که توجيه کننده ي اقتصادي مکان طرح ميباشد (سعيد نيا،١٣٧٨: ٢٤).
٤) مطلوبيت : مطلوبيت يعني کوشش در حفظ عوامل طبيعي، مناظر، گشودگي فضاهاي باز و سبز، چگونگي شکل گرفتن راه ها، ساختمان ها و فضاهاي شهري است (پورمحمدي،١٣٨٧: ٩٤).
٥) سلامتي (شهر سالم ): استانداردهاي شهر سالم و مقررات مربوط به اثرات محيطي، هر گونه فعاليت شهري را از نظر حفظ محيط زيست ، حراست از آسايش اجتماعي و حفاظت از ميراث فرهنگي، مورد ارزيابي قرار ميدهد (همان ).
٦) ايمني: مباحث مربوط به حوادث طبيعي نظير زلزله ، سيل و غير طبيعي مانند جنگ را شامل ميشود ( جعفري و کريمي،١٣٨٤: (45-50
با توجه به مباحث فوق ، معيارهاي مکان يابي بازارچه به دو دسته تقسيم ميگردند:
١) مکان - معيارها؛ مکان - معيارها به ويژگيهاي کالبدي و فيزيکي زمين مربوط ميشود که شامل معيارهايي نظير مالکيت ، قيمت ، اندازه و ابعاد، شيب ، دسترسي، کاربري و... است .
٢) موقعيت - معيارها؛ موقعيت - معيارها شامل پارامترهايي ميشود که در ارتباط با ساير کاربريها تعريف ميشود، نظير: نزديکي، همجواري، سازگاري و..
بطور کلي ميتوان معيارها و استانداردهاي مکان يابي در ساخت بازارچه ها را مطابق نمودار شماره ٢نشان داد.
شکل شماره ٢: معيارها و استانداردهاي مکان يابي
معرفي منطقه شهرستان پاوه يکي از شهرستان هاي استان کرمانشاه است که درشمال غرب اين استان واقع شده است . اين شهرستان با ١٤٦٣ متر ارتفاع از سطح دريا و متوسط ٨٣٠ ميليمتر بارندگي ساليانه ، آب و هواي معتدل کوهستاني از شهرهاي زيباي غرب کشور است که با جمعيت ٥٢٧٨٣ نفر ( سرشماري عمومي ، ١٣٨٥) و وسعت ٨٠٣ کيلومترمربع در محدوده ي طول شرقي حداقل ٤٦ درجه و حداکثر ٤٦ درجه و ٣٠ دقيقه و عرض شمال ٣٤ درجه و ٥٥ ثانيه و حداکثر ٣٥ درجه و ١٨ دقيقه واقع شده که از شمال به مريوان و از شرق به سنندج و از جنوب به جوانرود و از غرب به طول ٩٦ کيلومتر با کشور عراق هم مرز است ( نقشه شماره ١). پاوه يکي از ١٣ شهرستان استان کرمانشاه است که داراي سه بخش ، چهار شهر و پنچ دهستان ميباشد
.(www.komakal.com)
نقشه شماره ١: موقعيت شهرستان پاوه در استان کرمانشاه
روش تحقيق
با توجه به اينکه هدف اين پژوهش ، مشخص شدن ميزان اهميت مکان يابي مطلوب در توسعه بازارچه هاي مرزي ميباشد، ميتوان چنين بيان کرد که تحقيق حاضر با هدف کاربردي انجام ميشود و از طرف ديگر تحقيق از نظر جمع آوري اطلاعات ، استنباط و بررسي آنان ، يک تحقيق توصيفي _تحليلي محسوب ميگردد. بررسي موضوع از طريق مراجعه به مراکز و نهادهاي مرتبط با بازارچه مرزي در سطح شهرستان و استان و با مراجعه به محيط تحقيق صورت گرفته است . از سوي ديگر براي بررسي ميزان تأثير مکان يابي مطلوب در توسعه بازارچه مرزي شهر پاوه از مصاحبه و پرسش هاي غير ساختاري از مراجعه کنندگان (جامعه مهمان و ميزبان ) نيز استفاده شد.
بررسي وضع موجود و مکان يابي بازارچه
بازارچه مرزي پاوه يکي از بازارچه هاي مرزي استان کرمانشاه ميباشد که در ورودي شهر پاوه واقع شده است . با توجه به وجود جاذبه ها و پتانسيل هاي فراوان و متنوع گردشگري در اين شهرستان و جايگاه و نقش گردشگري اين شهر در استان ؛ بازارچه مرزي ميتواند نقش برجسته اي در جذب و ماندگاري هرچه بيشتر گردشگران در سطح شهرستان داشته باشد. در اين ميان يکي از پارامترهاي اساسي که ميتواند نقش برجسته اي در رسيدن به اين هدف داشته باشد؛ مکان ، الگوي مناسب و رضايت - مندي جامعه مهمان و ميزبان از آن است .
بررسيهاي ميداني و مصاحبه هاي غير ساختاري و پرسش هاي صورت گرفته از گردشگران و شهروندان حاکي از آن است که مکان اين بازارچه با شاخص ها ، معيارها و استانداردهاي مکان يابي مطابقت نداشته و ادامه اين وضعيت باعث بوجود آمدن مشکلات زيادي در آينده خواهد شد.
موقعيت بازارچه
بازارچه مرزي پاوه در ورودي شهر و در مجاورت کاربريهاي ترافيک زا از جمله پايانه مسافربري، جايگاه پمپ بنزين ، جايگاه CNG، بلوار تفريحي پاوه و... که باعث تراکم شديد جمعيتي شده اند، واقع شده است ( شکل شماره ٣)
