بخشی از مقاله
چکیده :
در دوران ساسانیان معماری ایران پیشرفت زیادی کرد، عظمت بناها و ساختمانهای زیبا، قدرت و نفوذ ساسانیان را به رخ می کشید، وجود عناصر معماری همچون: طاق های چهار گوش گنبد دار، ایوانهای زیبا و مناره های مرتفع یادگارهایی از دوران هخامنشی و پارتی است، که در دوره ساسانی رشد و به تکامل میرسند. با ظهور اسلام و ورود ترکان آسیای میانه و مخصوصاً قوم سلجوق به ایران تاثیر تحولاتی در تاریخ سیاسی، فرهنگی و هنر ایران بوجود آمد. وجود تزئینات گچی و آجری که در دوره های قبل هخامنشی،پارتی و مخصوصاً ساسانی و احیای آن در دوره سلجوقیان کاربری فراوانی پیداکرد و می توان گفت که هنر معماری بعد از اسلام در ایران یادگاری از هنر معماری عهد باستان است.
مقدمه :
هنر معماری برجای مانده از ادوار گذشته، نشان دهنده قدرت حکومت ساسانیان است که در این مسیر تجارب تمدن های گذشته از جمله: هخامنشیان، پارتیان می باشد که خود کامل کننده هنر معماری ساسانیان است. اقتدار و استحکام بناهای قبل از اسلام در ایران بیان کننده درایت هنرمندان معمار اعصار گذشته مخصوصاً ساسانیان است. بنابر این هنر معماری بعد از اسلام هر حکومتی که روی کار آمد سعی کرد با ساختن بناهای مقدسی چون مساجد، مدرسه و کاروانسرا به مشروعیت خود اعتبار بخشد. امروزه نیز با استفاده از علم باستان شناسی و مراجعه به تاریخ و بناهای موجود به بسیاری از وقایع و حوادث گذشته آگاه می شویم. هنر معماری سلجوقیان خود سبکی از سبکهای هنر معماری ایران است، بنام سبک رازی که وام گیرنده معماری قبل ازاسلام می باشد و از آن پیروی می کند و در دوران بعد از اسلام در ایران شکوفا میشود. پژوهش حاضر در صدد پاسخ گویی به چگونگی استفاده و کاربرد عناصر معماری گنبد، ایوان، منار و تزئینات گچ بری ساسانیان و تاثیر آن بر معماری بعد ازاسلام در ایران است ودراین میان به تشریح چند بنای عصر سلجوقی می پردازد.
تداوم معماری ساسانیان در ادوار اسلامی
هنر ساسانی بیان کننده یک تجدید ناگهانی نیست ، این هنردر کهن ترین مظاهر خود جانشین مستقیم هنر قبل از خود است که در اصل ایرانی بوده است، معماری ساسانی دارای ریشه واصل محلی است وتا امروز در این سرزمین حفظ شده است - گیرشمن،. - 421:4731 چشم تیز بین وآگاه میتواند این میراث رانقش مسطح فیروز آباد در طاق وگنبد وبرخی دیگر ازعناصرمعماری مانند نیمه ستونها وتصاویر روح دار جنگ سواران باز شناسد - همان، . - 477:4731 هر چند استفاده از ستون در ساختمان های ساسانی معمول بوده اما چندان رواجی نداشته و به اندازه دوره هخامنشی اهمیت پیدا نکرده است. آنان ستونهایی از چوب می ساختند چنانکه در شبستان های برخی از مساجد قدیم ایران که به تقلید از اصول معماری ساسانی ساخته شده، ستون های بسیار درشت دیده می شود که در بنای مسجد تاریخانه دامغان مشاهده می شود. ستونهای این مسجد دارای طاق های ضربی گسترده ای است که موازی با نماستون در تمام طول خود از طرف بیرون یعنی ازمسجد باز است و مانند ایوانهای واقعی بناهای عصر ساسانی است. مهمترین ویژگی معماری ایران در زمان ساسانی، همان گنبد های بسیار با شکوه و بلند است و آن طاق های سر به فلک افراشته که نمونه ای از آن در خرابه های تیسفون مشاهده می گردد. چنان که با گذشت هزار و چهار صد سال از ساختمان آن، هنوز نمایش عجیبی دارد - کلمان هوار، . - 222:4731
درمعماری ساسانیان نکته ای که بسیار قابل توجه است کاربرد کلافهای چوبی است که در میان جرزها به کار می رفته و به یکدیگر متصل و مانع از هم پاشیدگی جرزها می شدند که نمونه ای از آنها در بناهای تخت جمشید ساخته شده بود - یارشاطر،. - 135:4731 مهمترین اقدام معماران ساسانی در این زمان این بود که آنان به زدن طاق قوی توسل جستند. گنبد که بر پایه گوشه طاق ها استوار است به زودی ارزش جهانی یافت. معماران ایرانی در صدد بودند که از طرح های چهار گوش به طرح های دایره وار برسند گوشه طاق را کشف کردند. گرایش به اختلاط و آمیزش که از ویژگی های کلی فرهنگ ایرانی بود، در دوره ساسانی نیز درسطح گسترده ای صورت گرفت. هنرساسانی آن مایه قدرت وقوه حیات و سرزندگی داشت که از قلمرومنطقه ای ومحدوده ی زمانی خود به سرعت فراتر رود و از گسترش چشمگیری برخوردار گردد.
تاثیر معماری ساسانی برمعماری مساجد - گنبد و ایوان -
از آثار دوره ساسانی که توانست بر معماری ایران پس از اسلام تأثیر بگذارد، آتشکده ها و کاخ ها بود. وجود آتشکده های گنبد دار و تأثیرات معماری مساجد مشهود تر از دیگر بنا ها بوده است . در دوره پیش از اسلام آتشکده ها بیشتر در جاهای بلند روی تپه ها و دامنه های کوه ها ساخته می شد و یا اینکه این بنا را بر بلندی که بر هم سو مشرف باشد، می ساختند و آتش را در بالای آن می افروختند. یک آتشکده به آسانی می توانست برای پرستش خداوند اختصاص یابد. از این رو بسیاری از آتشکده های عصر ساسانی در همان روز اول گسترش اسلام به صورت مساجد در آمد و گنبد چهار طاقی هسته ای اولیه
