بخشی از مقاله
چکیده
انسان همواره در طول تاریخ سعی می نماید به منظور ایجاد سرپناهی امن برای سکونت، آن را با محیط پیرامون خود هماهنگ سازد تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کند و در حقیقت شرایط جغرافیایی، اقلیمی نیز در شکل گیری این فضای زیست، دخالت مستقیمی دارد. در ایران به علت دارا بودن، چهار اقلیم متفاوت گرم و مرطوب، گرم و خشک، معتدل و مرطوب و سرد، معماریهای متفاوتی هماهنگ با اقلیم بوجود آمده در چنین فضاهای ساخته شده ای، بکارگیری مصالح بومی که کمترین تأثیر نامطلوب بر محیط را دارند و همچنین کاهش میزان انرژی مصرفی با استفاده از مصالح محلی، موجب پایداری محیط زیست و افزایش دوام بناها گردیده اند. توفیق این مطالعات و تحقیقات مستلزم به کارگیری این عوامل می باشد که برنامه ریزان ومدیران شهری به کمک آن بتوانند تصمیمات موثروکارآمدی را در حوزه مورد مطالعه خود اخذ نمایند. در این مقاله به توضیحاتی در مورد معماری بومی، بافت شهری قدیم در مناطق گرم و خشک و راهکارهای مناسبی برای آن مناطق پرداخته شده است.
مقدمه
چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن، واکنشی است که هر انسانی در نقاط مختلف کره زمین داشته و خواهد داشت و معماری با ارزش باقی مانده از دوران گذشته نشان دهنده فائق آمدن او به صورت کامل یا ناقص بر عواملی همچون مسائل اقلیمی، آب و هوا و … می باشد. از اینجاست که ما شاهد معماری بومی گوناگونی در کشورهای مختلف جهان همخوان با اقلیم وفرهنگ میباشیم که ویژگیهای خاص منطقه خود را نشان میدهند. در ایران به علت دارا بودن شرایط گوناگون اقلیم و فرهنگ، ویژگی خاصی دارد و معماری های متفاوتی هماهنگ با اقلیم در آن به وجود آمده است.
معماری شهر های بیابانی ایران همواره به عنوان شاخصی از اوج هنرمندی کویرنشینان در ایجاد فضا و محیط مطلوب زندگی مطرح بوده است. تجلی هنرمندی پدید آورندگان عمارات وشهرهای حاشیه کویر حد اعلایی از شناخت محیط، شناخت نیاز های انسان، نوجه به ارزش های معنوی، هویت، استقلال، خود کفایی، مقیاس انسانی و نحوه تلفیق طبیعت و معماری را به نمایش می گذارده است.
نمایشی که تجلیگاه محیطی متعادل برای بقا و تداوم حیات انسان در کیفیتی بسیار مطلوب بوده است .با توجه به مشکلات اقلیمی رشد معماری بومی با بافت های شهری قدیمی در اثر تجربه چند هزار ساله، راه حل های منطقی برای زندگی دلپذیرتری را در این مناطق فراهم نموده است . استفاده مطلوب از مواهب طبیعی موجود با ایجاد امکانات مصنوعی با هدف تأمین آسایش ساکنان اقلیم کویر موجب پیدایش مکتبی در معماری ایران گردیده که به آن معماری اقلیم گرم و خشک گفته اند
از ویژگی های معماری بومی و بافت شهری قدیم در مناطق گرم و خشک می توان به بافت بسیار متراکم، فضاهای بسیار محصور، کوچه های باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق، نحوه استقرار مجموعه های زیستی بر اساس جهت باد و آفتاب و مورفولوژی زمین اشاره نمود. بناها در این مناطق متصل به هم، کوچه ها تنگ و پر پیچ با دیوارهای بلند و سایه ساز در یک خط شکسته امتداد دارند.
در طراحی معماری بومی این مناطق ، بافت فرم منازل هندسی که به دلیل عایق هوا بودن مناسب مناطق گرم و خشک است و فضاهای زندگی در خانهعموماً به سمت جنوب جهت گیری شده و حیاط خانه ها امکان کاشت درختان گوناگون مانند مو . انجیر .انارو سبزیجات را فراهم می کرده است. که تمامی این فضاها به تهویه و سرمایش و سایه سازی روزهای گرم را تامین میکرده است.
بهره گیری از گیاه و آب ، جهت شیب زمین ، ایجاد سایه سازهای مناسب ؛ ساخت حیاط مرکزی پائین تر از کوچه ها - خانه باغ - دیوارهای بلند ،باغات کناری جهت جلوگیری از وزش بادهای کویری، حوض ها و جوی هایی که آب را در منازل جاری می ساخت حاصل تجربه ی چندین صد هسال نیاکان در تعدیل هوای گرم و خشک محیط کویری است .
در اکثر محلات فضای مرکز محله مسقف بوده است - مراکز اجتماع برای ایجاد آسایش در برابر تابش خورشید تابستانه و بادهای کویری - بجز محور سر پوشیده بازار و سکونتگاههای متصل به آن ، بقیه منازل طراحی شده در بافت به شکل خانه باغ بوده که تعدیل هوا در تابستان و زمستان را میسر مینموده اند. علاوه بر آن چه گفته شد رعایت سلسله مراتب در شبکه راهها - محدود کردن راهها به نقاط سکونتگاهی - ، وجود پیچ و خم در مسیر گذر های اصلی و طولانی - ایجاد تنوع بصری - ، تعریف پذیر بودن عرصه ها ،نسبت مناسب معابر به ارتفاع بدنه ها - ایجاد سایه سازها به دلیل تابش خورشیدی - ، نوع معماری ، مصالح ، شکل گیری تدریجی معابر ، تاثیر محدوده مالکیت ها، ایجاد فضاهای متنوع در طول معابر، نشان دادن هویت فردی در بستری یکسان غنا ارزش والائی در بافت قدیم شهری داشته که از ویژگیهای معماری بومی این مناطق است. [
معماری
معماری هنریست که نمی تواند خود را از وضعیت و ویژگی های بافت پیرامون - طبیعی و مصنوعی - جدا سازد، چرا که هر مکان ویژگی های خاص خود را دارد و پاسخ هایی منحصربه فرد نیز می طلبد.
معماری سنتی ایرانی پاسخی معمارانه و درخوربه طبیعت و اقلیم داده و در همه ی دوره ها ایجادآسایش برای فرد در فضا و حفظ آن را مد نظر قرار داده است. چنان که در معماری سنتی ایران می بینیم،درشهرهایی همچون یزد معماری هم خوان با اقلیم برای غلبه برآب وهوای بسیار گرم منطقه شکل گرفته است.
معماری منطقه گرم و خشک
در بررسی و مطالعه معماری این نوع اقلیم می توان به معماری مسکن بسیاری از شهرهای فلات مرکزی ایران اشاره نمود که دارای معماری درون گرا هماهنگ با این نوع اقلیم می باشند. ویژگی های اقلیمی این منطقه »خشکی، کم آبی، گرمای شدید در تابستان« به همراه طوفان های شنی در برخی از مواقع سال و وزش باد در جهات مختلف و همچنین »سرمای شدید در زمستان« میباشد.
ویژگیهای فرم بنا در مناطق گرم وخشک
-کلیه ی بناها به صورت کاملاً درون گرا و محصور طراحی شده اند
ٍ- کلیه ی بناها دارای حیاط مرکزی - به جزحمام - و اغلب دارای زیرزمین، ایوان و بادگیربوده اند. َ
- کف ابنیه و به خصوص حیاط، پایین تر از سطرمعابرقرار می گرفته است.
ُ-ارتفاع اتاق ها نسبتاً زیاد بوده است. ِ-تاق ها غالباً قوسی و گنبدی بوده اند
. ّ-دیوارها نسبتاً قطور بوده اند.
هریک ازاین موارد، دلایل خاص خودش را داشته،ولی مهم ترین آن ها ایجاد فضای مساعد دراقلیم گرم وخشک در راستای تامین آسایش انسان های ساکن دراین منطقه بوده است و به نظر می رسد همه یا دست کم بیش تر تکنیکهای طراحی هم خوان با اقلیم که امروزه در طراحی بناها مورد توجه قرار دارند، در معماری سنتی ایران، به خصوص در مناطق کویری مانند شهر اصفهان، مورد استفاده قرار می گرفته اند.[6] دکتر قبادیان مجموعه ی این تکنیک ها را در یک دسته بندی کلی چنین معرفی می کند :
-استفاده از آب و گیاهان -تهویه ی طبیعی - در نظر گرفتن بادشکن
-نحوه ی تقسیم بندی و طراحی فضاهای داخلی و خارج
-به کارگیری دیوارها و پنجره های خورشیدی -محافظت بنا توسط زمین
-ایجاد سایه در مقابل خورشید -ایجاد پوسته ی حرارتی
مصالح ساختمانی مرتبط با اقلیم منطقه - نمونه موردی: یزد -
در یزد درها و پنجره ها با توجه به اقلیم بیابانی، بهتر است از چوب س اخته شوند و جلوی پنجره ها را به وسیله حفاظ مشبک آجری گرفتهشود تا نفوذ باد و گرد و غبار در فصول مختلف سال در بناها به حد اقل برسد.
از آنجایی که مصالح ساختمانی در یزد بیشتر آجر و خشت است که این هم به خاطر اینکه تهیه آن در منطقه ارزان و راحت است واز سوی دیگر از لحاظ اقلیمی متناسب با منطقه است.
