بخشی از مقاله
چکیده
بستر معماری اسلامی ایران سرشار از معانی و ارزشهای تجسم یافته در کالبد ساختمانی آنهاست. مفاهیمی برگرفته از کتاب مقدس و نیز احادیث و سنت پیامبر اسلام - ص - که بعد از طی فرایندی در قالب عناصر معماری ظاهر شدهاند. در پژوهش انجام شده که با هدف بازشناسی مفهوم نیایش بعنوان یکی از مفاهیم و ارزشهای اسلامی در معماری مساجد انجام شده بر آن شدیم تا با استنتاج از نظریات مطرح در حوزه روانشناسی محیط به این مهم دست یابیم. برای دستیابی به هدف تحقیق، با تجزیه و تحلیل اطلاعات برداشته شده از منابع و اسناد کتابخانهای از روش قیاسی، برای استدلال و استنتاج از نظریه مطرح شده توسط دیوید کانتر در تعریف مکان بهره بردهایم. با توجه به گستردگی و تعدد بناهای مذهبی اسلامی و به منظور بدست آوردن نتیجه دقیق و بهتر مساجد دوره صفویه را به عنوان حوزه مورد مطالعه انتخاب و دو بنای شاخص مسجد شیخ لطف االله و مسجد امام اصفهان را مورد بررسی قرار دادیم. نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که عناصر کالبدی و تزئینات بکار برده شده در دو مسجد مورد بررسی، تابع فعالیتی که در آنها انجام میشود شکل گرفته است. در جمعبندی نیز انجام پژوهشهایی را به صورت جزئیتر در حوزه روند طراحی اماکن مذهبی پیشنهاد دادهایم.
-1 مقدمه
وجه تمایز اماکن مقدس از دیگر اماکن، تجسم یافتن مفهوم کاربریشان یعنی ستایش و عبادت در کالبد ساختمانی آنهاست. از بعد روانشناسی محیط با نظر به اینکه محیط بی تاثیر از استفاده کنندگان یا به تعبیری دیگر نوع فعالیت آن نیست، میتوان گفت که تعدد مفاهیم و معانی درونی اماکن مذهبی دلیل بر میزان تقدم روح بر جسم است. شناخت این گونه مفاهیم و بررسی و مقایسه آنها با نظریههای روانشناسی میتواند اثباتی باشد بر لزوم وجود این گونه مفاهیم و به تبع آن بازشدن دنیایی دیگر تحت عنوان باطن یک اثر معماری. معماری اسلامی شکل گرفته در ایران و نیز سایر کشورهای اسلامی همواره نمود جنبههای خداپرستی موجود در کالبد ساختمانی است. بالابردن کیفیات فضایی از دغدغههای اساسی معماران است. در طراحی اماکن مذهبی، شناسایی مبانی نظری نهفته در دل آثار تاریخی و بروز کردن این مبانی، گامی است جهت پیشرفت دادن معماری اسلامی که موجب شکل گیری قالب و سبکی بدیع از تمدن درخشان ایرانی اسلامی میشود.
-2 بیان مسئله
به هنگام واکاوی تمدن گذشتگان و سیر در هنر و معماری اسلامی جنبه باطنی و معانی موجود در دل ساختههای مصنوع انسان، ما را وا میدارد که با تأملی در این آثار، مفاهیم نهفته در دل آنها را استخراج کرده و به تحقیق و بررسی بیشتر قرار دهیم. بازشناسی شیوهی پرداخت و قالب یافتن این معانی کمکی است در جهت بهبود فرآیند طراحی فضاهای مذهبی در عصر مدرن. عمده پیشرفتهای معماری اسلامی به لحاظ نوآوری در ایران هم زمان با عصر صفویه است. بوجود آمدن بناهای باشکوهی نظیر مسجد شیخ لطف االله و دیگر آثار هم عصر با آن دال بر اثبات این موضوع است. در جهت انجام موضوع پژوهش سعی داریم مساجد دوره صفویه را به لحاظ ساختار با نظریه مکان دیوید کانتر مقایسه کرده و به یک جمع بندی در زمینه میزان تاثیرگذاری عملکرد فضاهای مذهبی - عبادت کردن - بر معماری این اماکن برسیم.
-3 پیشینه پژوهش
فعالیتهای انسان در محیط نظام پیچیدهای را تشکیل میدهد که وجوه مختلفی داشته و رویکردهای نظری مختلفی بدان پرداختهاند. - دانشگرمقدم، بحرینی و عینی فر، 1390، - 26 نظریههای متعدد و گوناگونی در ضمینه روانشناسی محیط وجو دارد، از جمله این نظریهها که تحقیق پیش رو از طریق استنباط به آن صورت میگیرد نظریه مکان دیوید کانتر است. "دیوید کانتر از پیشگامان مطالعات ادراکی معماری و طراحی شهری تحقیقاتش در روانشناسی جدید را در کتاب خود با عنوان »روانشناسی مکان - 1977 - « جمعبندی کرده است که منجر به ارائه مدلی که به »مدل مکان« شهرت دارد، شده است." - گلکار، 1380، ص. - 54 در زمینه معماری اسلامی بخصوص معماری مساجد میتوان به کتاب "تحلیل معماری مساجد ایران" به قلم دکتر رضا شاطریان اشاره کرد که نمونه کامل و جامعی است. همچنین در چند سال اخیر مقالات متعددی در زمینه واکاوی مفاهیم در معماری اسلامی در نشریات داخلی و خارجی به چاپ رسیده که نشانگر غنای معماری ایرانی اسلامی است.
-4 تبیین اهداف پژوهش
هم زمان با رشد جمعیت، توسعهی اقتصادی و پیشرفت علوم این ضرورت احساس میشود تا با کاربردی کردن مفاهیم اعتقادی در قالب شیوهای نوین فضاهای مذهبی را برای استفاده کنندگان طراحی کنیم. گذر زمان روحیات و نگرشهای روانشناسی محیط را هم زمان با رشد و تغییرات در نگرشهای انسانی دچار دگرگونی کرده است. به عبارتی دیگر در عصر حاضر برای پاسخگویی به نیازهای جدید در عرصه معماری مذهبی راهی جز واکاوی و استخراج معانی و مفاهیم دینی از دل بناهای قدیمیتر و نیز ارائهی آنها در قالب متفاوت و بروزتری نیست. در تحقیق پیشرو قصد داریم مفهوم نیایش در کالبد ساختمانهای مذهبی بخصوص مساجد دوره صفویه را از منظر متفکران عرصه معماری بازشناسی و سپس از منظر دیگری - نظریه مکان - به عرصه نمایش برسانیم.
-5 طرح سوال پژوهش
مطالعهی اولیه محیطهای مذهبی در زندگی روزمره زمینه شکلگیری مبانی این پژوهش شده است و این زمینه استوار بر بنمایههای مذهبی انسان - نویسندگان - در برخورد با معماری است. در پی جست و جوی چگونگی واقعیت مسئله و در ادامه روند انجام تحقیق با طرح سوال و استنباط یافتهها با نظریه روانشناسی کانتر قصد انجام این پژوهش را داریم. سوال تحقیق به این شرح است که؛ آیا مفهوم نیایش بر نوع معماری انجام شده برای اماکن مذهبی بخصوص مساجد تأثیرگذار است؟ و در صورت وجود، این تاثیرات در چه قالبی در تجسم یافتهاند؟
-6 فرضیه پژوهش
با مطالعه اولیه پیرامون فضاهای مقدس اسلامی به نظر میرسد که نیایش - نماز - به عنوان یک فریضه در دین اسلام بر کالبد معماری اماکن مذهبی بخصوص مساجد تاثیرگذار است. در ادامه بررسیها این فرضیه را با قیاس پیرامون تئوری مکان دیوید کانتر بررسی خواهیم کرد.
-7 روش تحقیق
این مقاله در تعیین چارچوب نظری تحقیق از روشی قیاس برای استدلال و استنتاج از نظریه مطرح شده در تعریف مکان بهره برده است؛ به طوری که بتوان برداشتهای انجام شده در خصوص معماری مساجد اسلامی را در پیرامون مفهوم نیایش و تاثیرات آن بر کالبد ساختمان آنها به کار گرفته شود. در نهایت با استفاده از »مدل مکان « کانتر که انطباق سه مولفه کالبد، فعالیت و معنا را جهت احراز مکان ضروری میداند، نقش نیایش را در تعیین ویژگیهای کالبدی و کارکردی مساجد بیان کنیم.
-8 ادبیات موضوع
در این پژوهش، روند اولیه مطالعه با استناد به ادبیات موضوع مشخص گشته و فرضیهای نیز مطرح شده است و بخش مورد پژوهش تحقیق نیز به تبیین و تایید فرضیه در راستای چارچوب تحقیق به تکمیل تحقیق انجامیده است. در ابتدای بیان مفاهیم پژوهش نیاز است که نظریه مورد بحث تبیین شود." امروزه مفهوم »مکان« در ادبیات معماری از اعتباری ویژهای برخوردار است" - مندگاری و محمدی، - 105 :1390 و "علاوه بر داشتن بار فلسفی، یک مفهوم بسیار غنی روانشناسی است که تا سالهای اخیر در منابع روانشناسی مورد بیاعتنایی واقع شده بود. اما در نیمه دوم قرن بیستم، مفهوم مکان در مباحث نظری محققان معماری و جغرافی بیشترمورد توجه قرار گرفت و از تحقیقاتی که صرفاً درباره ویژگیهای فیزیکی بناها صورت گرفته بود، انتقاد شد؛ روانشناسان محیطی مکان را وسیله تقرب به مفاهیم تازهای در حوزه شناخت و طراحی معماری و شهرسازی قرار دادند." - - Sime, 1986: 49 "مکان، در مدل کانتر تلفیقی از »کالبد«، »فعالیتها« و »تصورات« است که به وسیله نقطه تلاقی سه حوزه منطبق، که بر محیط فیزیکی، رفتار و مفاهیم دلالت دارند، نشان داده میشود. همچنین جان پانتر نیز در مدلی مشابه برای »حس مکان« از سه مؤلّفه »کالبد» فعالیت « و »معنی« استفاده کرده است." - گلکار، 1380، ص - 54 "که در آن مولفه معنی انطباق قابل ملاحظهای با آنچه به عنوان تصورات در مدل کانتر آورده شده، دارد در این مقاله نیز به دلیل این انطباق و همینطور جایگاه این واژه در ادبیات این سرزمین، واژه »معنا« انتخاب گردیده است." - مندگاری و محمدی، - 106 : 1390 - شکل - 1
