بخشی از مقاله
تأثیرعلم روانشناسی محیط بر شکل گیری تعاملات اجتماعی در فضاهای معماری
چکیده
روانشناسی محیط رابطه انسان با محیط کالبدی و تأثیرات این دو بر یکدیگر را به گونه ای مورد بررسی قرار می دهد کـه ارزشـها، نگرشـها و احتیـاج هـای او مورد توجه قرار گیرد و به موضوعاتی که در تشریح رفتارهای مردم نقش اساسی دارند ماننـد ادراک و شـناخت و رفتارهـای فضـایی بپـردازد. لـذا روانشناسـی محیطی به مطالعه تجربه فردی و جمعی مردم از مکان ها که از نوع رفتارهای بنیادین انسان می باشد، علاقه مند است. روانشناسی محـیط کـاربرد زیـادی در طراحی فضاهای معماری دارد. مطالعه بر روی چگونگی کارکرد اجتماعی، نیازهای روانشناختی مردم و علایق و سلایق آنها باید در برنامـه ریـزی رشـد شـهرها در نظر گرفته شود. از آنجا که محیط، شکل دهنده و محدود کننده رفتارها است، برنامه ریزی مناسب به منظـور اطمینـان یـافتن از حـداکثر رضـایت منـدی، کارایی و رشد، ضرورت دارد. و با در اختیار داشتن مدلی از شخصیت و رفتار انسانی، امکان طراحی، مدیریت، پیش بینی یا بازیابی محیطهایی اجتمـاعی ایجـاد خواهد شد تا رفتار معقول یا مورد انتظار را ارتقاء دهد. روانشناسی محیطی کاربردی نیز، سعی در فراهم سـاختن معیارهـایی بـرای مـدیریت بهتـر محـیط بـه منظور زندگی بهتر و رشد شخصیت افراد دارد. این رشته به مطالعه راههای مؤثر بهبود حفاظت از محـیط طبیعـی و روشـهای بهتـر طراحـی سـاختمان هـا و شهرها با در نظر گرفتن نیازها و واکنشهای رفتاری مردم می پردازد. این علم به مطالعه نقشه های شناختی فرد در رابطه با محـیطش مـی پـردازد و ارزشـها، معانی و اولویت های محیطی را دنبال می کند. فضای معماری نیز تنها یک مفهوم کالبدی نیست، بلکه کنش تعاملات شهروندی و فعالیت های شـهری را نیـز در بر می گیرد، یعنی کالبدی از شهر را مجسم می کند که مکان برقراری فعالیت های شهری یا عرصه بروز تعاملات اجتمـاعی اسـت. مقالـه حاضـر بـا هـدف شناخت عوامل مربوط به علم روانشناسی محیط و بررسی تأثیر آن بر گسترش تعاملات اجتماعی در فضاهای معمـاری مـی باشـد ، و بـه روش اسـنادی ارائـه گردیده است.و بر اساس نتایج بدست آمده، مسائل علوم رفتاری، تأثیر محیط بر رفتار انسان، قرارگاههای رفتاری ، نیازهـای انسـانی و عوامـل تشـکیل دهنـده تعاملات اجتماعی مطلوب در طراحی فضاهای معماری حائز اهمیت می باشند.
واژه های کلیدی: روانشناسی محیط، تعاملات اجتماعی، مسائل علوم رفتاری، تأثیر محیط بر رفتار انسان، قرارگاههای رفتاری
مقدمه
فضاهای معماری بستر کالبدی تعاملات اجتماعی مردم است . هر چند ویژگی های کمی و کیفی فضاهای معماری طی زمان و در اثر عوامل گوناگون چندی تغییر کرده است، اما همواره شهروندان و سایر استفاده کنندگان از شهر به چنین فضاهایی نیازمند بوده اند. کارکردهای اجتماعی در تسهیل این کارکردها و پویش های وابسته به آن که به اشکال نهادها و سازمان ها و غیره پدید می آیند، نقشی برجسته دارد و موجب تسهیل روابط و پالایش ساخت اجتماعی می شود. فضای معماری ، نقش عمده و مهمی از دو بعد فیزیکی و کارکردی در برنامه ریزی و توسعه شهری دارند. بسیاری از نظریه پردازان شهرسازی معتقدند که فضاهای معماری نقش عمده و مهمی به عنوان یکی از اجزای اصلی در یک شهر سالم دارند. این عقیده فراتر از نقش کارکردی این فضاها است. در حقیقت می توان گفت که حالت اجتماعی زمانی که تعاملات اجتماعی زیادی در این مکانها به وقوع می پیوندد، افزایش می یابد. البته امروزه این فضاها در برنامه ریزی شهری مورد غفلت واقع شده و یا فضاهای زنده موجود مورد فراموشی قرار گرفته است. که با استفاده از علم روانشناسی محیط می توان این کمبودها را برطرف نمود.
روانشناسی محیط
روانشناسی محیطی زیر مجموعه ای از علوم رفتاری است. علوم رفتاری علاوه بر روان شناسی شامل دانش هایی چون انسان شناسـی، جامعه شناسی و حتی علوم سیاسی و اقتصادی است. به این دلیل است که تعدادی از پژوهش گران همچـون راپـاپورت مطالعـه انسـان در محیط را در قالب الگوی مطالعه زیست محیط - رفتار بیشتر ترجیح می دهند. بنا بر نظـر کریـک نیـز روانشناسـی محیطـی مطالعـه روان شناختی رفتار انسان گونه ای است که به زندگی روزمره او در محیط کالبدی مرتبط باشد. روانشناسـی محیطـی رابطـه انسـان بـا محـیط کالبدی و تاثیرات این دو بر یکدیگر را به گونه ای مورد بررسی قرار می دهد که ارزشها، نگرشها و احتیاج های او مورد توجه قرار گیرد و به موضوعاتی که در تشریح رفتارهای مردم نقش اساسی دارند مانند ادراک و شناخت و رفتارهای فضایی بپردازد. لذا روانشناسـی محیطـی بـه مطالعه تجربه فردی و جمعی مردم از مکان ها نیز که از نوع رفتارهای بنیادین انسان می باشد، علاقه مند است(مطلبی،4،.(1380
تعاملات اجتماعی
تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو فرد یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این نـوع واکـنش بـرای هـر دو طرف شناخته شده است. بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرد (بهزادفر و طهماسبی،2،.(1392 اگر مردم بـه تمـاس اجتماعی نیاز داشته باشند، در هر محیطی زمینه آن را فراهم می آورند. در بعضی از محیط ها این زمینه آسانتر بـه وجـود مـی آیـد. بـرای توضیح مطلوب بودن تعامل اجتماعی دلایل زیادی وجود دارد. اصلی ترین دلیل این است که رابطه متقابل اجتماعی برای پاسخ به نیازهـای انسان به پیوندجویی و احساس تعلق به مکان یک ضرورت است. هر فرصتی برای دست یافتن به چنین منظوری مثبت ارزیابی شده اسـت. دلیل دیگر این است که فعالیت هایی چون تعامل با دیگران و مشاهده فعالیت های مردم، با به وجود آوردن زمینه هـای اجتمـاعی شـدن و اجتماع پذیری به رشد فردی انسان کمک می کنند(لنگ،188،.(186-1388 از موارد تأثیرگذار بر تعاملات اجتماعی کـه طیـف وسـیعی از مؤلفه های ادراکی و مفهومی تا مؤلفه های کالبدی و عینی را در بر می گیرد، می توان بدین موارد اشاره نمود: »ازدحام و تراکم، هنجارها و روابط اجتماعی، باورها و اخلاق، طبقه بندی های اجتماعی، خلوت و قرارگاه فیزیکی و غیره.« فضاهای باز عمومی امکان انگیزش و انتخـاب
3
آزاد میان رفتارها، حرکت ها و اکتشافات بعدی را برای تعداد معنی دار از مردم و شهروندان فراهم می آورد. به عبارتی فضـای منظمـی کـه خود را به راحتی با گوناگونی رفتارها تطبیق داده و زمینه خنثی و القا کننده را برای کنش های خود انگیخته فراهم مـی آورد. در فضـاهای عمومی فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شده و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع پیوسته و افراد در یـک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط پیدا کنند. بنابراین شرط اساسی برای اینکه یک فضای عمومی، فضای شهری تلقی شود این است کـه در آن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد، پس آن دسته از نرم فضاها و سخت فضاها که بستر تعامل اجتماعی نیستند، فضـاهای شـهری نامیده نمی شوند(بهزادفر و طهماسبی،3،.(1392
نقش محیط بر رفتار انسان
محیط انسان در سطوح مختلفی، رفتار او را تحت تاثیر قرار می دهد. بین افراد و محیط کاری فیزیکـی و روانشـناختی آنهـا تعامـل دو طرفه و پیوسته ای وجود دارد. تأثیری که محیط بر ذهن آدمی می گذارد بی گمان بر رفتار و کردار او ظاهر می شود. محیطی کـه حکایـت از گرمی و جذابیت کند، روح را شاداب و رفتار را صمیمانه می کند. بر عکس اگر محیطی سرد وخشک باشد روح و رفتار را سرد و بی نشان از زندگی می کند. برای درک بهتر تأثیر محیط و نقش آن بر انسان باید تأثیر عوامل محیطی بر رفتـار انسـان را بررسـی نمود.عمـده تـرین عوامل محیطی که بر رفتار افراد تاثیر گذارند عبارتند از: میزان روانشناسی، سر و صدا، تاثیر آب و هوا و شـرایط اقلیمـی، تـراکم جمعیـت و تداخل فواصل روانی، رنگ، فضای سبز، مبلمان فضا، شکل فضا، فرم بنا می باشد (انصاری ومومنی،1،.(1389 رفتار انسان در چرخـه تـأثیر او واکنشهای شخصی درونی تا واکنشهای اجتماعی - فرهنگی بیرونی سازماندهی شده است. و در ارتباط با رابطه محیط با رفتـار انسـان مـی توان چارچوب عامی ارائه نمود که چارچوب انسان- محیط می باشد. محیط اطراف انسان با یک سری روابط مشترک بین اشیا و اشیا، اشـیا و انسان، انسان و انسان تعریف می شود. این محیط شامل سه مؤلفه یکپارچه است شامل: محیط طبیعـی، محـیط انسـان سـاخت، محـیط تعاملات انسانی می باشد(جلیلی،3،.(1389 عوامل محیطی تغییرپذیر و تغییرناپذیر هر یک بر رفتار و نیاز انسان تاثیر بسزایی دارد.
و انسان نیز با توجه به نیازها و اهداف خود محیط پیرامونش را دگرگون می کند و همچنین به طور متقابـل تحـت تـاثیر محـیط نیـز دگرگون می گردد. از دیدگاه جان لنگ محیط دارای ویژگیهای جغرافیایی، ساخته شده و فرهنگی است که با هم رابطه ای درونـی دارنـد و بعضی از رفتارها را از راههای همسان تأمین می کنند. مجموعه ای از قابلیتهای محیط در یک موقعیت ویژه، محیط بالقوه ای را برای رفتـار انسان در آن مکان ایجاد می کند. تمام این قابلیتها توسط مردم ادراک نمی شوند و از تمام قابلیتهای ادراک شده نیز اسـتفاده نمـی گـردد. فرآیند ادراک، شناخت و رفتار فضایی تحت تأثیر شایستگی های فردی و گروهی و ساختار محیط، ساخته شده اند. همچنین جان لنـگ در رویکرد جبری خود بیان نموده است که رابطه محیط و رفتار رابطه ای علی است و محیط تعیین کننـده اصـلی رفتـار اسـت. و در رویکـرد امکان گرا نیز محیط را تامین کننده رفتار انسان می داند و محیط را به عنوان مجموعه ای از فرصتهای رفتاری معرفی می نماید.و از جملـه نظریه هایی که در ارتباط با روابط محیط و انسان بیان شده اند می توان به نظریه آلتمن اشاره نمود که فـرد و محـیط مجموعـه ای واحـد بوجود می آورند و هیچ یک به تنهایی قابل تعریف نیستند که نظریه تبادل نامیده می شود.در نظریه تعامـل نیـز فـرد و محـیط همـواره در حال تعامل با یکدیگرند و برای درک رفتار نیاز به شناخت و درک محیط و فرد و نیز تعامل بین این دو مد نظر قرار می گیرد.
قرارگاه رفتاری و نیازهای انسانی
مقر رفتاری و یا یک مکان - رفتار، عنصری تحلیل کننده و برای تحلیل محیط است، که بـرای تشـریح کارکردهـای اصـلی فضـاهای معماری و طراحی شهری و یا طراحی آنها به کار گرفته می شود. مقر رفتاری مفهومی است که بـرای اولـین بـار بـه وسـیله راجـر بـارکر و
