بخشی از مقاله
چکیده
حس مکان تنها یک راه ساده برای توضیح نحوه ادراک یا دریافت مکان توسط فرد نیست بلکه مفهومی ارزشی و چند بعدی است و به شناسایی نمادین و عاطفی فرد نسبت به مکان مربوط می شود. حس مکان مخلوطی از احساسات خوآگاه و ناخود آگاه و دریافت ها - ادراک - است؛ مفهومی است غنی که چگونگی دریافت، تجربه و بیان افراد را شامل می شود و به یک مکان معنا می دهد. نور پدیده ای است که با وجود پیشرفت علوم و فنون هنوز ماهیت آن برای بشر مشخص نشده است. نور جزیی از ذات زندگی بوده و همچنین واسطه دیدن، درک و شناخت به نظر می رسد. خانه به عنوان بستری برای زندگی انسان با سایر ابعاد زندگی او در ارتباط و کنش متقابل است. هدف از این پژوهش بررسی نور و تاثیر آن در محیط خانه با توجه به تاثیر گذاری نور در حس مکان خانه بودن می باشد. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که چه رابطه ای میان حس مکان محیط خانه های سنتی و امروزی و بهره گیری از عنصر حیات بخش نور وجود دارد؟ روش پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی است. با رویکرد کیفی و مطالعه موردی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی و ابزار گردآوری اطلاعات؛ فیش، مشاهده، مصاحبه می باشد که در قسمت های مختلف پژوهش به کار گرفته شده اند. نتایج حاکی از آن است نگرش تک بعدی و کمیت گرا سبب شده که توجه به کیفیت محیط های مسکونی به معنای واقعی آن اعمال نشود و ضروری است که از "نور" این عنصر شگفتی ساز طبیعت به منظور ایجاد آرامش در زندگی و تقویت احساسات و حضور معنا در فضا استفاده کنیم.
-1 مقدمه
محیط علاوه بر عناصر کالبدی شامل پیام ها، معانی و رمزهایی است که مردم بر اساس نقش ها، توقعات، انگیزه ها و دیگر عوامل آن را رمز گشایی و درک می کنند و در مورد آن به قضاوت می پردازند. این حس کلی که پس از ادراک و قضاوت نسبت به محیط خاص در فرد به وجود می آید حس مکان نامیده می شود که عاملی مهم در هماهنگی فرد و محیط، باعث بهره برداری از محیط، رضایت استفاده کنندگان و در نهایت احساس تعلق آنها با محیط و تداوم حضور در آن می شود.[1] نور زبان گویای معمار در طراحی فضا یا یک بنا است. نور اصلی ترین عامل کیفیت، پویایی و سرزندگی فضای معماری است. نور در معماری اسلامی ردپای روح حقیقت است که تلاش می کند فضایی معنوی را در بنا ایجاد کند. نور نشانی از حرکت به سوی حقیقت است که فارغ از حالت فیزیکی و مادی است.[2]
خانه به عنوان بستری برای زندگی انسان با سایر ابعاد زندگی او در ارتباط و کنش متقابل است. خانه پیچیده ترین بنا در طراحی است، طراحی این کاربری فراتر از پاسخ به برنامه است چرا که باید چهره ای عمومی را در جریان زندگی خصوصی ساکنینش به نمایش گذارد. با توسعه جوامع انسانی و تغییر شیوه زندگی و سکونت مردم، توجه معماران، طراحان و برنامه ریزان به کیفیت فضاها و محیط های ساخته شده افزایش یافته و به دلیل افزایش تقاضا برای مسکن در ایران، تلاش های بسیاری برای تامین مسکن انجام پذیرفته ولی آنچه عموما نادیده گرفته شده، جنبه های کیفی بنا در کنار فزونی کمی آن هاست.[3] هدف از این پژوهش بررسی نور و تاثیر آن در محیط خانه با توجه به تاثیر گذاری نور در حس مکان خانه بودن می باشد. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که چه رابطه ای میان حس مکان محیط خانه های سنتی و امروزی و بهره گیری از عنصر حیات بخش نور وجود دارد؟ روش پژوهش از نوع توصیفی تحلیلی است. با رویکرد کیفی و مطالعه موردی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی و ابزار گردآوری اطلاعات؛ فیش، مشاهده، مصاحبه می باشد که در قسمت های مختلف پژوهش به کار گرفته شده اند.
-2 پیشینه تحقیق
محمد بوبکری ٌ در کتاب نور روز، معماری و سلامت؛ - استراتژی طراحی ساختمان - در سال 2008 به این نتایج رسید که، نور روز و یا فقدان آن سلامتی روانی و فیزیولوژیکی ساکنان ساختمان را تحت تاثیر قرار می دهد. ساختمان ها باید علاوه بر نقش سنتی خود که به عنوان سر پناه بودند، به عنوان یک مکان شفا دهنده نیز عمل کنند و ضروری است که از نور روز به عنوان یک راهکار برای روشنایی ساختمان استفاده کنیم.
سمیرا زرگر دقیق در مقاله تحت عنوان کیفیت نور طبیعی بر نحوه ادراک حسی فضاهای داخلی محیط های مسکونی در سال 1394 به این نتایج رسید که، نور شفاف ترین، نرمترین، آسانترین، و ارزان ترین مواد ساختاری موجود در تولید کیفیت ها و اشیای مورد نیاز محیط انسانی است. نور، امکان شخصیت سازی و حیات بخشیدن به فعالیت های روزمره و بازنمایی زندگی در تصورات و حالات روانی متغیر را فراهم می سازد. نور نقش مهمی در ارزش گذاری بر عناصر معماری دارد و یکی از عوامل مهم تعیین کننده فضا نیز محسوب می شود.
پورمحمد و همکاران در مقاله تحت عنوان نور طبیعی، فضای معماری، ادراک حسی و فضای مسکونی - نمونه موردی:خانه آسیایی - در سال 1393 به این نتایج رسیدند که در معماری سنتی نگاه به نور تحت تاثیر تفکر اسلامی به عالی ترین درجه خود می رسد. نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است، حالت فیزیکی و مادی ندارد. در معماری سنتی، نور و انکسار رنگ ناشی از نور باعث ایجاد فضاهای شاخص و دادن مفاهیم ویژه به کارآمد بودن مکان بود. نور با کیفیت های مختلف بر فضای روانشناختی و اجتماعی فرد در زندگی تاثیر می گذارد. در معماری معاصر ایران کاربرد نور و رنگ بیشتر تقلید کورکورانه از ظاهر معماری سنتی که بیشتر سلیقه معمار در آن نقش دارد صورت می گیرد. استفاده آگاهانه از عناصر طبیعی به ویژه نور و رنگ در معماری، کیفیت فضاهای محل سکونت و حضور معنا در فضا را افزایش می دهد.
-3 ضرورت تحقیق
معماری جدید ایران به خصوص در بخش های مسکونی، آموزشی و اداری که نیاز مبرمی به تأمین روشنایی دارند، کاملا به روشنایی مصنوعی وابسته است و عملا استفاده از نور طبیعی را که منطقی ترین، باصرفه ترین و سالم ترین نوع روشنایی در ساعات روز است، به فراموشی سپرده. با توجه به مشکلات موجود در زمینه تأمین انرژی فسیلی، همچنین مشکلات زیست محیطی ناشی از مصرف بی رویه این نوع از انرژی، لزوم بازنگری در شیوه های متداول ساخت و ساز و استفاده از سیستم های پیشرفته نورپردازی طبیعی، ضروری است.
بررسی شیوه های مختلف نورپردازی طبیعی در معماری گذشته ایران، حکایت از سبکی دارد که در آن، نورپردازی با روش های غیرفعال انجام شده و هر فضا با توجه به نوع عملکرد، دارای نورگیر خاص با اندازه و مشخصات ویژه بوده است. این امر نشان دهنده استفاده از استانداردهای تعریف شده برای تأمین نیازهای روشنایی فضاها می باشد.
-4 حس مکانٍ
حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می دهد، به طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنای محیط پیوند خورده و یکپارچه می شود. این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص می گردد. حس مکان علاوه بر این که موجب احساس راحتی از یک محیط می شود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم، روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دست یابی به هویت برای افراد می شود.[4] حس مکان مخلوطی از احساسات خودآگاه و ناخودآگاه و دریافت ها - ادراک - است؛ مفهومی است غنی که چگونگی دریافت، تجربه و بیان افراد را شامل می شود و به یک مکان معنا می دهد و حس فرد از مکان روی نگرش ها و رفتار وی در آن مکان تأثیر می گذارد.[5]
1؛-4 عوامل شکل دهنده حس مکان
عوامل شکل دهنده حس مکان را می توان در دو گروه عوامل ادراکی- شناختی و کالبدی به صورت زیر بیان کرد .[6] - جدول - 1
