بخشی از مقاله
طسلسله مراتب فضایی معماري سنتی ایران وبررسی جایگاه آن درمسکن هاي امروزي
چکیده :
ساماندهی محیط زندگی با تعریف روشن عرصه هاي خصوصی وعمومی وایجادسلسله مراتب فضایی میسرمی شود . این اصل به زیبایی درمعماري سنتی ایران نمود یافته وآثار ونتایج عمیقی درکیفیت فضایی ونحوه ي قرارگیري عملکردهاي گوناگون داشته است . از انجایی که با گذشت زمان، فرهنگ و آداب و رسوم، بنا به دلایلی همچون اقتصاد ، سیاست و مذهب دستخوش تغییرات شده است خانه از محیطی در ارتباط با طبیعت همانند آنچه در یزد و کاشان در گذشته می بینیم جاي خود را به مجموعه هاي مسکونی امروزه نظیر اکباتان
و در معاصر ترین آنها همان مسکن مهر داده است . امروزه با رعایت نکردن آن در فضاهاي مسکونی فرصتی براي تغییر وهمساز کردن رفتار با فضاي جدید به وجود نمی آید که این امر کاهش کیفیت فضاي زندگی را در پی خواهد داشت .با وجود کمی غیر عادلانه بودن چنین معادل سازي ، این همان واقعیتی است که ارمغان گذشت زمان براي جامعه ي امروزي ایران است دراین مقاله سعی برآن است تا با پژوهش کتابخانه اي نحوه ي چیدمان فضاها درخانه هاي سنتی ایران با توجه به اصل سلسله مراتب بررسی گردد. سپس خانه هاي معاصر
و فضاهاي مورد نیاز مسکن امروز مورد مطالعه قرارگیرد تا با مقایسه آن ها با خانه هاي گذشته دریابیم که آیا الگوهاي فضایی خانه هاي سنتی را می توان در طراحی خانه هاي معاصر استفاده کرد یانه ؟
واژگان کلیدي :
سلسله مراتب فضایی , معماري سنتی , کیفیت فضایی, خانه هاي معاصر, الگو هاي فضایی
مقدمه :
مبحث سلسله مراتب وجود یکی از اصول بنیادي درعالم هستی است . " مقصود از سلسله مراتب وجود این است که کلیه موجودات عالم مانند حلقه هاي زنجیر یا پله هاي نردبان به هم پیوسته در یک سلسله منظم قرار گرفته اند و مقام هریک در این سلسله بستگی به درجه شدت و ضعف مرتبه وجودي آن دارد " (نصر،1149،.( 1359
به عبارتی دیگر، سلسله مراتب یکی از اصول حاکم بر مجموعه ها و اجزا، پدیده هایی است که یا بطور طبیعی در جهان هستی به عنوان یک کل وجود دارند و یا توسط انسان طراحی و ایجاد می شوند لذا در تعریف اجزا کل یک مجموعه وهویت بخشی به آن ها نقش غیر قابل انکاري دارد. (سیفیان،محمودي ،1386ص.(4
در شکل گیري یک بناي معماري نیز اصل سلسله مراتب سبب شکل دهی به قلمروهاي فضایی با کارکردهاي متفاوت می گردد و حریم بندي هاي فضایی را شکل میدهد . آنگاه که عناصر یک بنا را به قلمروهاي متفاوت با کالبد و عملکرد قابل تمیز از یکدیگر تقسیم کنیم، اصولاً انتقال و گذر از قلمرویی به قلمرو دیگر به صورت آنی و بدون ایجاد شرایط لازم اعم از روانی و فیزیکی نامطلوب است .
رعایت نکردن حریم ها وتداخل نامطلوب قلمروها وایجاد دو قلمروي متفاوت با ویژگی هاي مشابه ویکسان کالبدي وفضایی باعث کاهش کیفیت فضا شده و از مطلوبیت آن می کاهد . با توجه به تغییر شیوه زندگی و پیشرفت تکنولوژي و نیاز مبرم به مسکن، دیگر خانه به مفهوم سنتی خویش جوابگو نیست و مجتمع هاي مسکونی چندین واحدي جاي آن را گرفته اند. بنابراین، بسیاري از خانه هاي امروزي و محلات معاصر با توجه کمتري به ارتباط انسان و فرهنگ جامعه خود طراحی می شوند که این مسئله باعث می شود فرد حس تعلق
خاطري به محله و خانه خود نداشته باشد. تا جایی که "امروزه بحران هویت، نا هماهنگی و یکنواختی حاکم بر شهر هاي جدید تمامی ابعاد زندگی اجتماعی زیست محیطی را در جوامع شهري تحت الشعاع خود قرار داده است." (شمسایی،( 1387 بنابراین به نقش مهم سلسله مراتب در حریم بندي وایجاد فضاي رابط بین دو قلمرو پی می بریم . سلسله مراتب در معماري سنتی ما سبب شکل گیري ساختارهاي کالبدي فضایی گشته است که مهم ترین ثمره آن محرمیت و شکل گیري حریم هاي فضایی و تفکیک قلمروهاي متفاوت با وجود پیوستگی فضایی است که اردلان از آن با عنوان "سلسله مراتب هم بندي هاي فضایی " نام می برد. (اردلان، .(1380
دیدگاه هاي مختلف در ارتباط با سلسله مراتب :
دیدگاه هاي تعاملی در مکاتب روا نشناسی بر این باورند که انسان با محیط ارتباط برقرار می نماید. محققان با توجه به نیازهاي فضایی انسان در محیط زندگی، موارد متعددي را مهم دانسته اند که ازجمله میتوان به امنیت فضایی، روابط اجتماعی، خوانایی، خلوت، حرمت انسانی و هویت اشاره کرد. بسیاري از این نیازها جز با عرصه بندي محیط زندگی قابل تامین نیستند. عرصه بندي محیط هاي مسکونی، نیازمند سلسله مراتب فضایی، عملکردي، اجتماعی و غیره است (بحرینی، .(1378
سلسله مراتب را می توان در دو درجه بیرونی و درونی مورد مداقه قرار دارد .سلسله مراتب بیرونی به ارتباط داخل مسکن با سایر فضاها و عملکردها می پردازد، در حالی که سلسله مراتب درونی بر تعیین ارتباط عناصر داخل مسکن با یکدیگر متمرکز است.در ارتباط فضاهاي داخلی نیز اهمیت سلسله مراتب کمتر از ارتباط مسکن با خارج نیست.
الکساندر و چرمایف در یک تقسیم بندي، سلسله مراتب فضاهاي عمومی شهري، فضاهاي نیمه عمومی شهري، فضاهاي عمومی یک گروه، فضاهاي خصوصی یک گروه، فضاهاي خصوصی یک خانواده و فضاهاي خصوصی افراد را معرفی کرده اند. چنین تقسیم بندي رامی توان به صورتی کلی تر، یعنی فضاهاي عمومی، نیمه عمومی، خصوصی و نیمه خصوصی معرفی نمود (بحرینی، 1378 ،ص .(21
در این راستا داگلاس پورتیوس سه مقیاس فضایی را در درون هم تعریف کرده است، مقیاس اول فضاي شخصی است که منظور از آن محدود هاي غیر قابل رویت در اطراف فرد می باشد که مزاحمی به آن راه ندارد؛ مقیاس بعدي، فضاي متکی به خانه است که از آن به طور فعال دفاع می شود و مقیاس آخر، فضاي دردسترس خانه می باشد که مکان رفتاري زندگی فرد است (لنگ 1384 ،ص .(170 حسی نالشرکاوي نیز چهارگونه قلمرو مکانی را تحت عنوان قلمرو پیوسته (حباب فضایی متعلق به فرد)، مرکزي (فضاهاي به شدت شخصی مانند اتاق و خانه) ، حامی (فضاهاي نیمه عمومی و نیمه خصوصی) و پیرامونی (فضاهاي عمومی) معرفی می کند (لنگ، 1384 ، ص .(170
انواع سلسله مراتب در محیط مصنوع :
سلسله مراتب حاکم بر فضاها و قلمروهاي گوناگون موجود در مجتمع هاي زیستی تحت دو عنوان اصلی قابل بررسی هستند که سلسله مراتب حقوقی و سلسله مراتب حقیقی را در برمی گیرد.
سلسله مراتب حقوقی :
این نوع سلسله مراتب را، خطوط یا سطوح بر طبق قوانین و یا عرف جامعه تعریف می کنند. مثل اینکه یک دیوار کوتاه، یک پرچین، یک در، یک نرده، حایل شیشه اي و یا تغییر مصالح حدود فضاها و قلمرو مالکیت ها را تعیین نمایند و به ناظر القا کنند که حد قلمروهاي متفاوتی هستند و او با عبور از آن ها از فضا و یا قلمرویی به فضا و یا قلمرویی دیگر وارد می شود . این عناصر اگرچه غالباً موانعی حقوقی و عرفی براي جسم و کالبد انسان می باشند، ولی نمی توانند مانعی براي نفوذ سایر حواس انسان از جمله بینایی و بویایی و شنوایی به قلمرو دیگر باشند. به عبارت دیگر، اگر چه سطوح و حتی احجام، با این حدود تفکیک می شوند، لکن فضاي آن دو مشترك بوده و ارتباطات بصري، صوتی و بویایی و از همه مهمتر ارتباط روانی و احساس یگانگی فضایی بین آنها برقرار می باشد. این نوع سلسله مراتب گرایش به برون گرایی دارد. .(Naghizadeh, 1997)
تصویر: 1 سلسله مراتب حقوقی(تمایل به برون گرایی)در معماري امروز
ماخذ : مجله آرمان شهر، 1390
سلسله مراتب حقیقی :
در اینگونه از سلسله مراتب هر قلمرو با سطوح و احجام فضایی تعریف شده و با هویت ویژه خویش از سایر قلمروها جدا می شود. این سطوح و احجام و فضاها در واقع خود به گونه اي می توانند به عنوان یک قلمرو تعریف شوند که ارتباط بین دو قلمرو اصلی را برقرار نموده و ضمن تعریف حدود و مرز قلمروها امکان ارتباط بین دو قلمرو اصلی را برقرار نموده وامکان ارتباط یکباره قلمروهاي متفاوت را از بین می برند. این گونه سلسله مراتب در جهت تجلی کالبدي بخشیدن به ایده درون گرایی که از اصول شناخته شده معماري و شهرسازي مسلمانان است، نقش اساسی ایفا می نماید(. (Naghizadeh,1997
تصویر: 2 سلسله مراتب حقیقی (تمایل به درون گرایی) در معماري گذشته ماخذ : مجله آرمان شهر، 1390
سلسله مراتب در خانه هاي سنتی ایران :
یکی از ویژگی هاي غیرقابل انکار آثار معماري و انبیه گذشته همانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروانسرا، حمام و غیره را خصوصیت درون گرایانه آنان دانست، که ریشه عمیق در مبانی و اصول فکري اجتماعی و فرهنگی این سرزمین دارد .یکی از این مبانی محرمیت است که از مهم ترین دلایل رعایت سلسله مراتب در معماري سنتی می باشد و با بهره گیري از این اصول شاهد شکل گیري ارزشهایی هم چون امنیت، آرامش، خلوت در انبیه سنتی می باشیم در معماري خانه هاي ایرانی عرصه ها بطور مشخصی از هم تفکیک شده اند و نمود آن در مقیاس کلان یا به صورت ایجادبخشهاي اندرونی
و بیرونی و حیاطهاي متعدد با ورودي هاي جدا از هم است و یا در مقیاس خرد از طریق روابط فضاهاي داخلی و یا ساخت عناصر نیمه تثبیت شده مانند دیوار مشبک و شیشه رنگی یا مات که از دسترسی و یا دید مستقیم جلوگیري می کند .
نکته بسیار مهم در ارتباط با سلسله مراتب در معماري سنتی، پیوستگی فضایی است . قرارگیري جلو خان و پیش ورودي، ورودي، هشتی، دالان و راهرو و حیاط و سپس سایر فضاهاي عملکردي در پیوند با حیاط، نشان از الگویی مشابه در خانه هاي ایرانی است که تداعی گر اصل سلسله مراتب است (سیفیان و همکاران، 1386،.( 9
حائري در توضیح آنچه که آن را آیین هاي تدریجی گذار می نامید، خاطر نشان می کند که در خانه هاي قدیمی ایرانی هیچ گاه به شکل مستقیم از خیابان وارد فضاي داخلی خانه نمی شویم همیشه یک معبر که به آن دربند می گوییم، فضاي حائلی بین خیابان و خانه برقرار می کند پس از آن وارد سربند خانه می شویم سپس به دالان یا هشتی می رسیم و بعد از آن پا به حیاط می گذاریم فضاهایی که کمتر جنبه خصوصی دارند در مناطق ابتدایی حیاط ساخته شده اند و اتاق هایی که قلمرو خصوصی محسوب می شوند در انتهاي منزل واقع شده اند(حائري، . (1388
تصویر:3 الگوي سلسله مراتب در خانه بروجردي ها در کاشان همایش ملی معماري وشهرسازي ایرانی- اسلامی، 1391
در خانه ایرانی نیز شخص گذر از کل به جزء را در ارتباط با فضا و زمان در می یابد. ترتیب و توالی فضاها از این باور نشئت می گیرد که در سیر تدریجی فضاها تا رسیدن به فضاي مقصد درك و احساس در یک جریان پیوسته رشد و کمال و آماده سازي براي نیل به شاهد مقصود قرار می گیرند.
در تعریف سلسله مراتب فضا، نور نیز نقش عمده اي دارد. حیاط کاملاً روشن و فضاي حرکت و فعالیت است. ایوان سایه است و فضایی نیمه پویا و نیمه ایستاست و براي سکون موقتی به کار می رود و در نهایت اتاق که تاریک است و نقطه نهایی مسیر حرکت است .
با توجه به مطالب گفته شده به برخی از مفاهیمی که درخانه هاي ایرانی به خوبی محقق گشته وقابل مقایسه با خانه هاي امروز است، به طور مختصر می پردازیم :
-1 خوانایی فضایی:
شاید بتوان مفهوم خوانایی را جهت یابی و یا تشخص فضایی عنوان کرد . چنین کیفیتی درخانه هاي ایرانی به فرد اجازه می دهد که تصویري روشن از فضاي محیط براي راحت تر زندگی کردن کسب کند . این مفهوم در بدو ورود به خانه ایرانی با مرتبه بندي و ارزش گذاري آن ها به خوبی مشاهده می شد . به عنوان مثال سردر خانه با اشکال وتزئیناتی که داشت رسیدن به خانه را از دور اعلام می کرد. در خانه اي با تصویر روشن ، فضاها نه تنها قابل رویت اند بلکه به وضوح تمام ، خود را به تمام حواس آدمی عرضه می کنند. خوانایی به افراد کمک می کند که خود را در آن یافته و با امنیت کافی در آن هدایت شود . (فکوهی ، (1383 -2 سادگی وبی پیرایگی در عین تنوع :
در خانه ایرانی هماهنگی بین عناصر فضا وقرارگیري مناسب آن ها ، با بهره گیري از الگو ها وفرم هاي هندسی و ایجاد سلسله مراتب عناصر ، انتظام و وحدت بخشی را به نمایش گذارده است . (بمانیان ، .( 1386 منظور از بی پیرایگی ، پرهیز از تجملات و الحاقات اضافی است که در خانه هاي سنتی ایران در عین تنوع و فضاهاي مختلف رعایت شده است . تنوع اتاق ها (سه دري ، پنج دري ، گوشواره ) ، تنوع سرداب ، پایین خانه ، بالاخانه ، تنوع پوشش کف(آب ، درخت، گل وسبزي )، انواع آجرها و تنوع فضایی ، تنوع ارتفاعی وموارد دیگر ، خانه ایرانی را به خانه اي متنوع تبدیل کرده است .(حائري مازندرانی ،(1375 -3 انعطاف پذیري فضایی :
یک فضاي معماري ممکن است ، برحسب نیاز، قابل تغییر در طراحی شود، مثلا بزرگتر یا کوچکتر گردد ویا با سایر فضاها ترکیب شود. سیستمی انعطاف پذیر است که بدون آن که به اصل آن یا عناصر اصلی آن خللی وارد شود، امکان تغییر فضا متناسب با نیاز وجود داشته
باشد . لازمه این اصل ، انعطاف پذیري عناصر سازنده آن فضا می باشد. (گروتر،.(1386 سلسله مراتب درخانه سبب انسجام وتمایز عرصه هاي آن می شود .پیوستگی وانسجام هردو از طریق فضاهاي واسط حاصل می شوند.
درخانه هاي سنتی ، هر جز از فضا در عین برخورداري از استقلال وتعریف مشخص، با یکدیگر ترکیب گشته اند تا جز فضاها را در درون سازمان فضایی تشکیل دهند و جز فضاها نیز کلیت فضایی را تشکیل دهند. درخانه ایرانی ، نحوه ساخت دیوار وجانمایی در وپنجره ها به گونه اي بود که امکان ترکیب فضا با فضاي مجاورش ازیک یا چند جبهه فراهم می شد. این امکان به واسطه وجود فضاهایی به نام بینابینی (حریم) بوده است. یکی از اصلی ترین وظایف فضاي بینابینی کنترل قلمرو و مالکیت است. (حائري مازندرانی ،(1388
