بخشی از مقاله
چکیده
خانه به عنوان قرارگاه رفتاری خانواده، از لحاظ عملکردی و کالبدی، مکان شکلگیری رفتار، فرهنگ و اخلاق واحد اجتماع است. خانه سنتی ایرانی همواره مکانی سازنده، دارای ارزش و کیفیتهای مناسب برای این مهم بوده است. اما این قابلیت در خانههای امروز ایران بسیار کمرمق و مخدوش شده است و بسیاری از ارزشها و کیفیتها و از جمله آنها ویژگی »مردمواری« در اثر روند تغییرات ناشی از رویکرد تجدد دوران معاصر رنگ باخته است.
بر خلاف گذشته که فضاها با ویژگیهای مردمواری و توجه همهجانبه به مقیاس انسانی پدید میآمدند، امروزه مقوله مردمواری در سادهترین شکل آن یعنی مقیاس انسانی، در بسیاری از فضاها دیده نمیشود. لذا در همین راستا، از ضرورتهای امروز معماری ما، شناسایی جایگاه، اصول و معیارهای مردمواری در جهت احیای بخشی از ویژگیهای اصیل معماری کشورمان است. این پژوهش با همین هدف و در جستجوی معیارهایی در معماری ایرانی است که میتواند منجر به شکلگیری کیفیتهای مطلوب به لحاظ مردمواری در معماری خانه معاصر شود.
روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است که با نیم نگاهی به مفهوم مردمواری، معنای خانه، معماری ایرانی بازشناسی ارزشها و معیارهای مردمواری در خانه، به بررسی، تحلیل و تجزیه سه نمونه خانه انتخابشده در شهر یزد میپردازد. این سه نمونه، از طریق مصاحبه و پرسشنامه با طرح سؤالاتی هدفمند انتخاب میشوند تا از روایی و اعتبار آنها برای مطالعه مؤلفههای مختلف مردمواری، اطمینان حاصل شود. از طریق توصیف و تحلیل موردی و تطبیقی نمونهها، مؤلفهها معیارهای مردمواری در آنها استخراج میگردندنهایتاً. با توجه به ابعاد و مؤلفههای بررسی شده از تحقیقات موردی و میدانی با تکیه بر مبانی و معیارهای مردمواری معیارهایی ارائه می شوند که میتوانند دستمایههای لازم برای ارائه الگوهای طراحی خانههای معاصر یزد را در اختیار طراحان بگذارند.
-1 مقدمه
امروزه با توسعه سریع شهرنشینی و افزایش روزافزون ساختوساز در چند دهه اخیر، به نظر میآید بینظمی، اغتشاش، عدم هویت، عدم تعادل، رشد و گسترش ناموزون و تغییرات اساسی در کالبد معماری شهر به خصوص در معماری خانههای ما ریشه دوانیده است. به نحوی که بسیاری از بناها با ارتفاعهای بلند، بدون توجه به مقیاس انسانی و تناسبات، استفاده از مصالح و رنگهای متنوع بدون توجه به اقلیم منطقه و... در سطح شهر ایجاد شدهاند. این امر نشان میدهد، امروزه مقوله مردمواری در سادهترین شکل آن یعنی مقیاس انسانی، در معماری خانهها کمرنگ شده و مورد غفلت قرار گرفته است. این موضوع نتایج مخربی در عرصه معماری معاصر ایران در پی داشته است، به طوری که نتوانسته پاسخی مورد قبول به الزامات محیطی، فرهنگی، اجتماعی جامعه فراهم آورد.
از سوی دیگر، معماری گذشته ما به جنبههای مختلفی از کالبد معماری خانهها مثل تعادل، رنگ، حجم، مصالح، فضای پر و خالی نما، رعایت اصول هماهنگی و تناسبات توجه کرده و از این رو جلوهگاه کثیری از اصول و ارزشهای مورد باور مردم شهر شده است. توجه به این ارزشها در معماری گذشته، یکی از دلایلی است که موجب شده کمتر شاهد اغتشاش در کالبد معماری ایرانی باشیم. مقاله حاضر تلاش میکند با توجه به اینکه معیارهای »مردم واری« در معماری خانههای امروز، مخدوش شده، از بین رفته و یا اینکه مهجور واقع شده است، ضمن بازشناسی ویژگیهای معماری گذشته، با شناسایی اصول، مبانی، معیارها و جایگاه مردمواری، که در معماری ایرانی حضور دائم دارند، مؤلفههایی برای احیای اصل »مردمواری« در کالبد معماری خانههای امروز استخراج کند؛ به گونهای که معیارهای بدست آمده، بتواند مقدمات ارائه الگوهای طراحی خانههای معاصر را فراهم نماید.
-2 پیشینه تحقیق
از دیرباز »مقیاس انسانی« در معماری ایران و جهان نقش بسزایی داشته که حتی میتوان آن را در برخی از معماریها رکن و پایه دانست. استفاده از مقیاسهای انسانی برای ایجاد تناسبات و هماهنگی در بناها یکی از کارهایی بود که معماران گذشته در پی تلاش های فراوان بدان دست یافتند . تناسبات در بدن انسان یکی از مواردی است که از عهد باستان تاکنون به آن توجه شده است. یونانیها به نقش غالبی که در تناسبات بدن انسان بازی می کرد پی بردند و از آن در ساختمان استفاده کردند که آن را »تناسب طلائی« نامیدند - چینگ،. - 300 :1387 ویترویوس نیز تناسبات ایده آل خود را در رساله خود به نام ده کتاب در مورد معماری ارائه دادوینیولا. این قوانین را مجدداً برای رنسانس ایتالیا تدوین نمود.
- همان،. - 306 همچنین لوکوربوزیه نیز از افرادی بود که به تناسبات بدن انسان توجه کرد و با کشف مدولر در طی زمان های طولانی کار لئون باتیستا آلبرتی و دیگر کوششها در زمینه تقارنهای ریاضی در بدن انسان را توسعه داد - همان،. - 316 صاحبنظران و معماران ایرانی در این زمینه مفهومی به نام »مردمواری« را به کمک تناسب بدن انسان برای طراحی هرچه بهتر بناهای مورد نظر تعریف کردند. یکی از شاخصترین آنها، استاد محمدکریم پیرنیا میباشد که در کتابهای »سبکشناسی معماری ایرانی«، » معماری ایرانی« و مقالات خود، به بازشناسی »مردمواری« پرداخته و اهمیت اندازه، مقیاس انسانی، اصول تناسبات را در کالبد معماری ایرانی بیان کرده است.
یکی دیگر از تلاش های صورت گرفته در این رابطه، پایاننامه خانم نجمه نادری تحت عنوان »بازیابی اصول معماری ایرانی در بیانات استاد پیرنیا - 1390 - « است. هدف از این پژوهش بازفهمی اصول معماری ایرانی به کمک گفتهها و دستنوشتههای استاد پیرنیا است. در واقع میکوشد تا با شناخت و فهم درست مفاهیم پنج اصل، مقدمات استخراج معیارها و متدهای طراحی معماری امروز را بر اساس پیوند آن با گذشته معماری ایرانی فراهم آورد.
-3 تعریف مقیاس و مفاهیم مرتبط با آن
چگونگی برداشت ما از نسبت اندازه یک جزء یا یک فضای بنا به اندازه سایر فرمهای مربوطه مقیاس گفته میشود - چینگ، . - 326 :1387 در زیر، جنبههای مختلفی از مفاهیم مرتبط با »مقیاس« مورد معرفی و بررسی قرار میگیرند.
1-3 مقیاس بصری و مفهومی
کاربردیترین و مهمترین این تناسبات و مقیاس ها، مقیاس بصری و مفهومی است. این مقیاس پدیدآورنده تصور و برداشت بینندگان و مردم از یک موضوع مانند یک بنای معماری است. در سنجش بصری اندازه یک قسمت، از سایر قسمتهایی که دارای اندازه شناختهشدهای در محیطشان هستند به عنوان تدابیر سنجش میتوانیم استفاده کنیم. این ها به اجزاء مقیاس دهنده شهرت دارند و به دو دسته کلی تقسیم میشوند: -1 مقیاس عمومی: نسبت اندازه یک قسمت بنا به اندازه سایر فرمهای پیرامون، -2 مقیاس انسانی: نسبت اندازه یک قسمت یا یک فضای بنا به ابعاد و تناسبات بدن انسان - همان: . - 326
2-3 مدول در معماری غرب و پیمون در معماری ایرانی
استاد پیرنیا در مصاحبه ای میگوید: پیمون معادل مدول در ادبیات خارجی است و با فرمول فرق دارد. فرمول همه چیز را یکنواخت درمیآورد اما پیمون از لحاظ طرح و تناسب بررسی می شود - کیهان فرهنگی، . - 39-38 :1369 در واقع مدول در معماری غرب و پیمون در معماری ایران هر دو قوانین مربوط به تناسبات و اندازه هستند و بکارگیری آنها باعث به وجود آمدن نظم و هماهنگی در معماری میشود.
مدول که برای رعایت تناسبات در معماری کلاسیک یونان و روم بکار میرفته، به ظاهر نزدیکترین ضابطه مشابه با پیمون است، اما در عمل اختلافات چندی این دو را از یکدیگر مغایر میکند؛ چرا که مدول یک الگوی ریاضی بر مبنای رشتهای عددی و خطی درحالیکه پیمون جوابگوی نیازهای طراحی و ساخت و به صورت عددی و هندسی است که برای تعیین ابعاد و کنترل اندازه ها، کاربرد داشتهاند - حسینی، . - 2 :1390 یکی از نقاط ضعف سیستم مدولی، این است که، بیش از حد به نسبتهای تناسب طلایی وابسته است و مقیاس اضافهای ندارد - کریر، . - 122 :1384
