مقاله بررسی ویژگی های هندسی و تناسبات در مساجد دوره صفویه با مطالعه موردی مسجد شیخ لطف االله

بخشی از مقاله

بررسی ویژگی های هندسی و تناسبات در مساجد دوره صفویه با مطالعه موردی مسجد شیخ لطف االله

چکیده

هندسه یکی از مهمترین عوامل در شکل گیری یک اثر معماری است. به ویژه زمانی که معماری عبادتگاها مورد بررسی قرار می گیرد، تاثیر ویژگی های هندسی دوچندان می شود. هندسه مساجد همواره از آن نظر برای مسلمانان دارای اهمیت بوده است که بیشترین تاثیر را در ایجاد حس مکان مقدس در مسجد داشته است. در این میان معماری دوره صفوی موجب به وجود آمدن آثار با ارزش بسیاری به ویژه در اصفهان شد. مسجد شیخ لطف االله با دارا بودن ویژگیهای هندسی و تناسبات خاص خود، یکی از شاخص ترین مساجد دوره صفویه می باشد. در این تحقیق سعی شده است ویژگیهای هندسی و تناسبات به کار رفته در معماری مساجد دوره صفویه با توجه به نمونه موردی مسجد شیخ لطف االله، بر اساس استفاده از مطالعات کتابخانه ای و مدارک و تصاویر و مشاهدات عینی، از نظر هندسه و تناسبات پلان، نما و ... مورد بررسی قرار گیرد.

کلید واژه ها: هندسه، صفویه، مسجد شیخ لطف االله، اصفهان.

.1 مقدمه

از زمانی که انسان نخستین از غار خارج شد و شروع به ساختن سرپناهی برای خود کرد، با هندسه سر و کار داشته است. زیگوراتها و اهرام در تمدنهای باستانی مواردی از تاثیر هندسه در معماری است. این تاثیر در معماری معابد و عبادتگاه ها نمود بیشتری یافته است، زیرا که عبادتگاه های مربوط به هر دین و آیین، معمولا از هندسه مشخص و مختص خود پیروی می کنند. "مسجد در اسلام و کلیسا در مسیحیت، قطب های مهم مذهبی- اجتماعی انسان ها در طول دوره های مختلف محسوب می شدند و همواره پناهگاه روحی و معنوی مردم به شمار می رفتند. بنابراین به معماری چنین فضاهایی توجه می شد و معمولا از لحاظ زیبایی بصری و هندسه فضایی در مقایسه با سایر بناها در سطح شهر بی نظیر و شاخص بودند" .[1] بدین معنی که هندسه به کار رفته در مساجد و کلیساها و یا معابد هندی و بودایی، با یکدیگر متفاوت می باشد و هر یک از اصول خاصی پیروی می کنند که در طول تاریخ به آن اصول پایبند بوده اند.. "محمد سهیل عمر در رابطه با استفاده از طرحهای هندسی و الگوهای ریاضی چنین اظهار نموده که: استفاده از طرحهای هندسی و الگوهای ریاضی برای تزئین نیست. این طرحها و الگوها خدا یا مرکز، یعنی مرکز الهی را به یاد می آورد که همواره حضور دارد. زیرا به هر جا که روی کنید، همان جا رو به خدا است. نمی توانید از آن روی بگردانید" .[2] االبته معماری مسجد به عنوان مقدس ترین مکان برای مسلمانان در طول تاریخ دچار تغییر و تحول فراوانی بوده است، چنانچه مساجد ساده در اوایل اسلام تنها جایی برای عبادت بودند.

در اولین روزهای تشکیل حکومت اسلامی توسط پیامبر اکرم در شهر مدینه، مسجد پیامبر با هندسه ای بسیار ساده و تنها به عنوان مکانی برای عبادت خداوند بنا نهاده شد. اما این سادگی به هیچ وجه نافی اهمیت و ارزش مسجد برای مسلمانان نبود. از آن روست که آیات و احادیثی در اهمیت مسجد در قران کریم و سخنان پیامبر و ائمه ذکر شده است: " انما یعمر مساجد االله من ءامن باالله و الیوم الاخر و ..." ( عمارت مساجد خدا بایستی به دست کسی انجام گیرد که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز بپا داشته و زکات بپردازد و جز از خدا نترسد، امید است که اینان از هدایت یافتگان باشند) .[3] یا آنجا که رسول اکرم(ص) می فرماید: " من بنی مسجدا لیذکر االله بنی له بیت فی الجنه " ( هرکس مسجدی را به قصد اینکه در آن نام خدا برده شود بسازد ، برای او خانه ای در بهشت ساخته می شود) .[4]

معماری مسجد که در آغاز هندسه ای ساده و ابتدایی داشت، با گذشت زمان تحت تاثیر عوامل اجتماعی و فرهنگی و همچنین تاثیرات متقابل با تمدنهای دیگر، پیوسته دچار تغییر و تحول بود چنانکه با ورود مسلمانان به سرزمین های جدید، در هر یک از آنها می توان نشانه هایی از تاثیر معماری آن سرزمین در معماری مساجد آن مناطق مشاهده کرد. "نیایشگاه چون بزرگترین ساختمان آبادی بوده در آغاز نیازی بدان نداشته که نشانی ویژه داشته باشد و خود به خود نگاه هر گذرنده ای را به سوی خود می کشید، اما پس از گسترش آبادی، نخست با افزایش درگاهها و نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جای آن و سپس با ساختن میل و برج در کنار و نزدیک آن، باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می کردند" .[5]

بنابراین معماری مسجد با معماری بناهای دیگر متفاوت بوده و دارای ویژگی ها و خصوصیات خاصی می باشد که معمار مسجد با درک این مطلب بایستی در طراحی مسجد به این نکات توجه ویژه داشته باشد تا بتواند حس در مسجد بودن را در افراد به وجود آورد. البته در به وجود آمدن حسی خاص در یک فضا ، علاوه بر ویژگیهای آن فضا ، شخصیت و تجارب گذشته افراد نیز عامل بسیار مهمی میباشد. اما " برخی از فضاها آنچنان روح مکان قوی دارند که بر انسانهای مختلف تاثیرات مشابه می گذارند" .[6]

معماری دوره صفویه نه تنها از نظر خلق بناهای معماری با ارزش همچون مساجد، پلها، کاروانسراها و ...، دارای خصوصیات ویژه و قابل تقدیر می باشد، بلکه نحوه اجرای این آثار نیز نشان از مدیریتی کارآمد در این دوره داشته است که اوج هنر معماری در این دوره را می توان در شهر اصفهان مشاهده کرد. اجرای" تقریباً همزمان بخش اصلی مجموعه اصفهان (در طول حدود 20سال) قطعاً حاکی از وجود مدیریتی مدبر، کاردان، و با تجربه در همه مراتب پشت پرده طرح و اجراست" .[7]

با توجه به اینکه یکی از مهمترین عوامل در به وجود آوردن احساسی خاص در یک فضا، هندسه آن فضا است، بنابراین در معماری بناهایی همچون مساجد ، بایستی به هندسه و تناسبات فضا توجه ویژه ای داشت که این امر میسر نمی شود، مگر با بررسی روابط هندسی و تناسبات به کار رفته در مساجد با ارزش سنتی. مسجد شیخ لطف االله، با اینکه از نظر ابعاد کوچکتر از مسجد امام است، اما یکی از زیباترین مساجد صفوی می باشد، که کاربرد هندسه در فضاهای آن می تواند راهنمایی مناسب برای معماری مساجد باشد. این مسجد در میان بنا هایی که به دستور شاه عباس در میدان نقش جهان احداث شد، اولین بنایی بود که ساخته شد.

.2 هندسه در معماری مساجد

معماری مسجد به عنوان عبادتگاه مسلمانان با توجه به اهمیتی که در دین اسلام دارد، با توجه به دوره تاریخی شکل گیری بنای مسجد، همواره از اصول خاص کالبدی و هندسی مربوط به دوره خود پیروی کرده است. اما نکته مهم این است که این اصول کالبدی و هندسی با اینکه در دوره های تاریخی و سرزمینهای اسلامی مختلف دچار تغییر و تحولاتی بوده است، اما اهمیت و ارزش مسجد برای مسلمانان موجب شده تا اصول و قواعد یکسانی در معماری مساجد در دوره های مختلف تاریخی وهمچنین مناطق مختلف جغرافیایی، رعایت گردد تا حسی را که باید به افراد دست دهد، ایجاد کند. یکی از مهمترین عواملی که موجب به وجود آمدن احساسی خاص برای کاربران و استفاده کنندگان، در یک فضا می شود، ناشی از روابط هندسی و تناسبات به کار رفته در معماری آن فضا است. که می توان در درجه اول کاربرد هندسه در پلان و نما و سپس در تزیینات را در به وجود آمدن این احساس دخیل دانست.

هر بنای معماری با توجه به کاربردی که دارد، خصوصیاتی باید داشته باشد تا نیازهای مورد نظر برای آن بنا را برآورده سازد که استفاده از هندسه مناسب و متناسب با آن کارکرد، یکی از ابزارهای مهم معمار برای برآورده ساختن قسمت عمده ای از نیازهای مختص به آن بنا می باشد. " در حقیقت عامل بنیادین ایجاد وحدت در میان اجزاء جهان هستی و منجمله در اجزاء پیکره هر یک از فرهنگهای معماری چیزی جز هندسه نمی تواند باشد" .[8] هرچند در تاریخ معماری، بسیاری از بناها همچون خانه های شخصی و حتی کاخ ها و قصر های فرمانروایان و امروزه نیز بناهایی از قبیل موزه ها و ادارات و ...، معمار و کارفرما می توانند برای سرنوشت بنا تصمیم گیری کنند، اما در معماری بناهایی همچون عبادتگاهها که برای مردم دارای اهمیت و جایگاه ویژه ای می باشد، معمار بنا نمی تواند به تاثیری که اثر او بر مخاطب می گذارد، بی توجه باشد. از این رو، همواره بنای مساجد بر عهده معمارانی گذاشته می شد که به ریاضیات و هندسه تسلط کامل داشتند و اصطلاحا مهندس نامیده می شدند. "محراب، منبر و انسان نمازگزار و ... همه در جهت شعاعی قبله بوده و بیانگر وحدت کلی و جهانی است. شکل و معنا به وحدت رسیده اند. در دورانهای مختلف تاریخ مسجد، یک رویه فکری واحد حاکم است نه سبکها و این همان هنر وحدت است. وجوه مختلفی را می بینیم که به خاطر عامل هندسه در مجموع متحد است" .[9]

اشکال هندسی مختلف در معماری، به ویژه معماری اسلامی همواره دارای معانی خاصی بوده است، چنانچه خانه کعبه به عنوان قبله مسلمانان، به دست حضرت ابراهیم (ع) و به فرمان خداوند به شکل منظم مکعب بنا شده است و مسلمانان در مسیری دایره ای به دور آن طواف کرده و نماز می خوانند. " اگر مربع نماد و معرف زمین، ماده، تجسم و حدود است. دایره نماد آسمان، بیکرانگی، کمال و تمامیت است" .[10] شاید به همین دلیل است که اشکال هندسی منظم در معماری اسلامی و همچنین معماری مساجد کاربرد فراوان داشته و همواره بنای مساجد دارای نظمی هندسی در پلان و نما و سایر اجزا بوده اند.
بی شک مهمترین تاثیر حکمت اسلامی در معماری مسجد، اصل وحدت گرایی است، اصلی که ناشی از مهمترین اصل اسلام (لا اله الا االله) است. وحدت گرایی اصلی است که در معماری مساجد، از اولین و ساده ترین مساجد تا با شکوه ترین و با عظمت ترین آنها، رعایت شده است

æ مهمترین ابزار معمار برای رسیدن به این هدف هندسه بوده است. هرچند پس از گسترش دین اسلام در مناطق مختلف، معماری مسجد با توجه به معماری بومی آن مناطق و تحت تاثیر عوامل اقلیمی و فرهنگی دچار تغییراتی گشت، اما وحدت گرایی اصلی است که در معماری مساجد در اقصی نقاط سرزمین مسلمانان به آن توجه شده است. معمار مسجد با استفاده از هندسه مناسب در پلان، نما و دیگر اجزاء بنای مسجد، تلاش می کرد جهان بینی و اعتقادات استفاده کنندگان را ارج نهد و با استفاده از ویژگیهایی چون رعایت سلسله مراتب، درون و بیرون مسجد را به شکلی مناسب به هم پیوند دهد. همچنین با رعایت نظم هندسی، تنوع و ...، تاکیدی بر جهان بینی فرد مسلمان داشته است که مبتنی بر وجود خلقتی منظم و هدفمند است. "محاسبات و هندسه چندان پر اهمیت بوده که فقط معماران طراز اول و مقنی های دانشمند و نامی را مهندس می خواندند" .[11]

معمار مسجد با استفاده از هندسه می توانست مرکزیتی در بنای مسجد به وجود آورد که تمام فضاها در عین کثرت، دارای وحدت حول یک مرکز باشند که برای رسیدن به آن طی مسیری لازم است که اغلب مسیری کم نور و باریک بوده است. "با توجه به میل به نظم، سازماندهیهای مرکزی و متقارن همراه با عناصر تکراری و مجرد دیده می شود. در مسجد خود را در مرکز نوعی بیکرانی می بینیم. کلیت آن شامل فضاهایی است که حول یک فضای منفی قرار داشته و چشم جستجوگر را می چرخاند... مرکز ودرون تهی شده تا پر از حضور خدا شود، و به اهمیت درون تاکید شود... با وجود تاکید به مرکز، به آن تقدس داده نشده، بلکه تقدس و اصالت به وجود ماورایی و نامریی داده می شود که محیط را به نظم می کشد

æ انسان در تسلط آن و در عین حال در قلب فضا است" .[9] علاوه بر وحدت گرایی، حکمت اسلامی در معماری مسجد تاثیرات دیگری نیز داشته است:

اصل حاکم در معماری مسجد

اصل وحدت گرایی

اصل سلسله مراتب

اصل نظم هندسی

اصل ارزشگذاری یکسان فضاها

اصل تنوع

اصل حرکت از کثرت به وحدت،از برون به درون اصل عدالت

اصل شفافیت

اصل تقدم محور عرضی نسبت به محور طولی در مسجد

اصل تعامل متناسب صورت با معنا

اصل نوآوری در هندسه فضا و
پرهیز از شباهت ظاهری

جدول -1 اصول حاکم بر معماری مسجد از دیدگاه حکمت اسلامی

دیدگاه حکمت اسلامی بر اساس تفکر توحیدی جهان هستی یک حقیقت واحد دارد، یعنی وجود. همه چیز از یک سرچشمه به صور مختلف

متجلی شده است (وحدت ذات و کثرت مظاهر تجلی) .[9]

در مسیر حرکت و درک مسجد، مراحل و منازلی طی می شود تا وارد بنا شده و فضاهای مختلف و در نتیجه فضای

اصلی کشف شود. هیچ چیز بدون مقدمه، درآمد و سلسله مراتب در اختیار گذاشته نمی شود .[9]

از دیدگاه الهی نظم حق است و بی نظمی باطل. به این ترتیب پیروی از قوانین متعارف هندسی و نظم، تناسبات هندسی

دقیق، قوی و پرکاری (تناسبات طلایی)، نسبت مشخص برای طول و عرض و ارتفاع در پلان و نما و تمامی اجزا و...

در مسجد کاملا مشهود است .[9]

همه انواع هندسه ها و فضاها از منظر وجودی زیبا و خیر و حق میباشند و در ابتدا ارزش گذاری نمی شوند .[1]

طراحی هندسه فضا باید متناسب با نیازهای انسان انجام گیرد نه مستقل و خودبنیاد و از آنجا که نیازهای انسان متنوع

میباشد، انتخاب هندسه یک مجموعه شهری باید متنوع باشد .[1]

از منظر اسلامی چون حیات مادی انسان بستر حیات روحی اوست بنابراین هندسه سیر آفاقی (انسان و نقطه دید

متحرک) باید بستر هندسه سیر انفسی (انسان و نقطه دید ثابت)را فراهم کند .[1]

هر چیز در جای متناسب خودش و در یک جریان قانونمند مناسب قرار گرفته است .[1]

تفکر و تعمق و عبادت به منظور رسیدن به اصل خویش و یافتن طمأنینه ی خاطر و آرامش اصیل در درون به
هندسه ای موزون و متعالی میانجامد. اصلیترین دید انسان را دید معنوی و باطنی او میدانند. و به این ترتیب شفافیت در نزد آنان امکان نفوذ از ظاهر به باطن میباشد .[1]

مسجد در حکمت اسلامی دارای کانون مقدس در درونش نیست و محراب آن تنها برای نشان دادن قبله و حفظ

امام است که در پیشاپیش مؤمنان میایستد. صف مؤمنان در هنگام نماز عرضی است .[12]

همه ی عناصر طبیعی مظهر تجلیات صفات و اسماءالحسنی تلقی میشوند. و هر بیننده خردگرا از هر برگ سبز،
دفتری از آیات و صفات خدا را درک میکند و علاوه بر برخورداری از مضامین مادی، مضامین فکری و معنوی توشه سیر و سلوک عرفانی او میشود .[1]

خداوند خود را (خالق)، نوآفرین (بدیع)، متنوع آفرین(بار)، نقش آفرین(مصور) میداند .[1]

ماخذ جدول- :1 نگارنده.

.3 مسجد شیخ لطف االله

این مسجد در میدان نقش جهان وهمزمان با آن میدان در اصفهان ساخته شد."این میدان دارای سه محور بوده است، در محور شمالی- جنوبی آن مسجد امام و قیصریه جای دارند... خود میدان جای بازی چوگان بوده که هنوز میل های سنگی آن دیده می شود. در محور شرقی- غربی آن مسجد شیخ لطف االله و عالی قاپو جای دارند. در محور سوم که شرقی غربی و در راستای خیابان چهل ستون بوده، ساختمانهایی بوده که ویران شده است" .[13]

بر خلاف مسجد شاه که دارای سردر و مناره هایی رفیع و باشکوه و حیاط درونی و چهار ایوانی و همچنین شبستان و مدرسه بوده است که برای استفاده عموم مردم و نمازگزاران کاربرد داشته، مسجد شیخ لطف االله مسجدی کوچکتر بوده که در میدان نقش جهان، در مقابل عمارت عالی قاپو بنا شده بود. از این رو شاید بتوان مسجد شیخ لطف االله را مسجد اختصاصی برای استفاده درباریان و نزدیکان آنها دانست. "مسجد شیخ لطف االله برای شیخ لطف االله، یکی از دانشمندان زمان شاه عباس به وسیله معمار بزرگ استاد محمد رضا اصفهانی در بین سالهای 1028-1012 هجری ساخته شد. تهرنگ آن، با توجه به جایگاه آن نسبت به میدان و دالان دراز کنار گنبدخانه، شگفت آور است و بر پایه این باور چنین ساخته شده که نمازگزاران، همه باید از پشت و روبروی محراب به شبستان درآیند، از این رو دالان، پیچدار ساخته شده و به پیش سرایی رسیده و از آنجا به گنبدخانه راه دارد" .[13]