مقاله مقایسه تطبیقی نقوش کاشیکاری گنبد در دو مسجد امام ( شاه ) و شیخ لطف االله اصفهان

بخشی از مقاله

مقایسه تطبیقی نقوش کاشیکاری گنبد در دو مسجد امام(شاه) و شیخ لطف االله اصفهان

چکیده

تزیین یکی از عوامل مهم در معماری ایران است که نمای ساختمان را از حالت خشک و بی روح خارج می کند و به آن هویت و ویژگی خاصی می دهد، این آرایه بویژه در دوران اسلامی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. در این میان می توان دو مسجد امام(شاه) و شیخ لطف االله اصفهان را که از شاهکارهای معماری دوره صفوی می باشند نام برد که علاوه بر معماری از نظر تزیینات نیز حائز اهمیت می باشند. با توجه به خلا نسبی علمی- تحقیقاتی در بحث تزیینات شاهکارهای معماری، پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی و انجام تحقیقات کتابخانه ای به مقایسه تطبیقی نقوش کاشیکاری گنبد در دو بنای شاخص مکتب هنر اصفهان بپردازد. ضرورت اهمیت مقایسه ی نقوش کاشیکاری گنبد این دو مسجد، تفهیم هر چه بیشتر مفهوم اندیشه ی حاکم، در مکتب هنر اصفهان می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد که بیشتر نقوش کاشی کاری گنبد مسجد امام(شاه)، اسلیمی و ختایی (انتزاعی و تجریدی) بوده و عناصر بکار رفته درتزیینات گنبد مسجد شیخ لطف االله نقش های درشت آرابسک، اسلیمی می باشد و خطوط بکار رفته در هر دو آنها خط ثلث بوده است.

کلید واژه ها: نقوش کاشیکاری، گنبد، مسجد شیخ لطف االله، مسجدامام(شاه اصفهان)، مکتب معماری اصفهان.

1

مقدمه
با ورود اسلام به دنیای هنر، شاهد بهره گیری از نگاره های اسلیمی و ختایی بجای تصویر گری نقوش انسانی و حیوانی می باشیم، اگر چه در دوره ی معاصر بر اثر غالب بودن فرهنگ غربی در بعضی از تزیینات نقوش دیگری نیز دیده می شود. در معماری اسلامی تزیین و آرایش ساختمان که جزء لاینفک معماری محسوب می شود در آجر کاری، کاشی کاری، گچ بری و آیینه کاری نمود بارزی دارد.

هنر و معماری در جهان اسلام دارای چهار "دبسستان" یا شیوه ی بنیادی است. این چهار شیوه چنین هستند: -1شیوه ی مصری: این شیوه از معماری کهن مصر ریشه گرفته است.

-2شیوه ی شامی: این شیوه از هنر و معماری بیزانس ریشه گرفته و دارای ویژگی های مشترکی با شیوه ی مصری است. -3شیوه ی مغربی: که شیوه ای بسیار پیشرفته و چشمگیر است. این شیوه بعدها به دو شاخه تقسیم شد، یکی در شمال آفریقا و دیگری در اندلس پای گرفت.

-4شیوه ی ایرانی: این شیوه از همه ارزشمند تر و گسترده تر بوده و کشورهای زیادی را در بر گرفته است(پیرنیا،.(22:1383

هر گونه تلاشی برای درک هنر و معماری اسلامی بدون بررسی هر چند جزیی هنر قرون اولیه ی اسلامی به جهت تاثیر آن بر دوران متاخر، خطر آمیخته شدن به تحریف را به دنبال خواهد داشت( برند،.(9:1387 زمانی که شاه عباس صفوی پایتخت را در سال 1006 هجری قمری از قزوین به اصفهان منتقل کرد سبک راستین هنر صفوی موجودیت کامل یافت(رایس،.(255:1381 مکتب اصفهان به تبع جهان بینی حاکم به وحدت بیان دست می یابد(اهری، .(11:1380 منطقه ی باز و وسیعی که اینک مرکز شهر است یعنی میدان شاه، به ابعاد 512*159 بوسیله ی شاه عباس به میدان چوگان بازی اختصاص داده شد و ساختمانهای بسیاری گرداگردآن پای گرفت. مهتمرین بناهای این میدان مسجد شیخ لطف االله، مسجد شاه و عالی قاپو هستند(رایس،.(255:1381 در میان اندامهای درونی هر شهر و روستا، نیایشگاه همیشه جای ویژه خود را داشته و داردو از اندامهای دیگر نمایان تر و چشمگیر تر است، از این رو همه جا در مرکز آبادی جای گرفته است( کیانی،.(4:1385 مسجد بطور قطع بنای مذهبی اسلام است که از بین کارکردهای متعدد آن، والاتر از همه کارکرد عبادت جمعی آن است، ساده ترین شکل مسجد از یک حیاط مرکزی تشکیل می شود که رواق هایی آن را احاطه کرده و متصل به یک سرسرای سرپوشیده است(برند،.(32:1387 و در این میان گنبد به عنوان رکنی که نمایانگرآسمان است به شکل سقفی است نیم کروی یا مقعر که معمولا در بالای پلانهای مدور یا مربع و کثیر الاضلاع، که با کمک گوشوار مدور می شود، تعبیه می گردد(دورانت،.(187:1337 بهترین مکان برای قرارگیری گنبددر درون مسجد طبعا نزدیک محراب بود، زیرا که به عنوان بخشی از رابطه ی پیچیده ای به شمار می آمد که بین محراب، منبر...وجود دارد. شکل گنبد همراه با پیوند غنی و ذاتی این جهانی آن تاکید بر نقش شاهوار محراب دارد و بالاخره گنبد موقعیت قبله را مشخص می سازد(برند،.(53:1387

اغلب طرح ها و نقوش کاشی که عمدتا هندسی و گیاهی می باشند دارای خاصیتی مجرد و انتزاعی اند و متعلق به فرد خاصی نبوده و ملهم از طبیعت هستند اما عین طبیعت نیستند. در اسلیمی هر گونه استذکار صورتی فردی، به علت تداوم بافتی نامحدود، منحل و مضمحل می شود(بورکهارت،.(145:1370 تزیین هندسی با تبدیل سطح به بافتی از رنگ ها و یا

2

نوسان سایه روشن ها، از تمرکز ذهن بر هر صورتی که»من« بگوید، به شیوه ای که تصاویر »من« می گویند]و دعوی اثبات خود را دارند[، جلوگیری می کند. مرکز یک طرح اسلیمی همه جا هست و هیچ جا نیست، در پی هر اثباتی، سلبی است و به دنبال هر سلبی، اثباتی( نصر،.(51:1375 در جهان اسلام هندسه از اهمیت والایی برخوردار شد، زیرا اشکال و ساختمان هندسی با مفاهیم نمادین، کیهانی و فلسفی اهمیت یافت. در معماری، پیروی کامل از اصول هندسی در نقشه ها و نماها مبنای هماهنگی و نظمی بود که از ویژگیهای هنر اسلامی است. طرح های تزیینی مبتنی بر هندسه، تمام سطوح را زیر پوشش می گرفت و نوعا با چهارچوب هندسی، فواصل خالی را با برگهای بهم پیچیده و سبکدار(استیلیزه)و همچنین طرح های گلدار پر میکرد(ویلسون،.(21:1380 اکثر نقوش هندسی موجود در هنر و معماری اسلامی بر مبنای تکرار یک نقش ابداع و خلق شده اند و معمولا این نقش در داخل یک مربع یا یک شش ضلعی محدود می شود(بروک،.(13:1387

روش تحقیق:

این مقاله با نگاهی جدید و با روش تحلیلی-توصیفی و انجام تحقیقات کتابخانه ای در عرصه ی آرایه های معماری این دو گنبد پیش رفته است. بطور کلی مقالات و نوشتارهایی که در این زمینه انجام شده اند بیشتر به بررسی بنا از جهت معماری آن پرداخته و نگاه اجمالی به تحلیل آرایه ها ی تزیینی موجود در بنا کرده اند.

مکتب معماری اصفهان:
در عهد صفوی سبک معماری قدیم ایران تجدید شد و در طرح بناها، شکل و مصالح بناها جای خود را باز کرد. اغلب بناهای دوره ی صفوی مانند مساجد، مدارس و کاروانسراها به شکل چهار ایوانی بنا شدند(کیانی،.(105:1385 از ویژگیهای مکتب اصفهان می توان به چند مورد زیر اشاره کرد:

-1 ساده شدن طرح ها که در بیشتر ساختمانها،فضاها یا چهار پهلو(مربع)هستند یا مستطیل. -2 پیمون بندی و بهره گیری از اندامها و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد.

-3 سادگی طرح در بناها هم آشکار بود.

-4 در تهرنگ ساختمانها نخیر و نهاز کمتر شد ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد(پیر نیا،.(279:1383

بطور معمول بلکه غالبا، پیدایش هنر اسلامی را با تند باد فتوحات نظامی مسلمین که به دنبال رحلت پیامبر اسلام در سال 632 م به وقوع پیوست مرتبط می دانند(برند،.(11:1387 واژه اسلامی علاوه بر اینکه اشاره به فرهنگ دارد، اشاره به اعتقاد نیز می کند. معماری اسلامی از تفاوت در بافت به جای تزیینات(معماری غرب) که بین سنگ، آجر، چوب، گچ، کاشیکاری وجود دارد بهره می گرفت. موضوعات مجرد و هندسی گل و گیاه را در اوجی جدید از آمیختگی مطرح می ساخت و به کتیبه ها که به سبک های مختلف اجرا شده است، آنچنان اهمیت می بخشید که در هیچ یک از سبک ها و سنت های دیگر معماری دیده نشده است(برند،.(10:1387

مسجد شاه(امام): این مسجد یکی از مسجد های زیبای ایران است که در ضلع جنوبی میدان اما م قرار دارد، در سال 1020 ق آغاز شده و معمار آن علی اکبر اصفهانی است(پیرنیا،(291:1383و مباشر ساختمان محب علی بیک االله می باشد. نام استادان کاشی کار در خلال کتیبه ها و نقوش کاشی مسجد دیده می شود بطوری که معروف است معمار سازنده ی گنبد این مسجد استاد فریدون نائینی بوده است(گنجنامه،.(20:1375 میان محور سر در که رو به میدان نقش جهان ساخته شده است و محور مسجد که رو به قبله هست زاویه ای پدید آمده که معمار سازنده ی گنبد این مسجد آن را به بهترین

3

گونه پاسخ داده است(پیر نیا،.(291:1383 سر در وایوان هر کدام دارای یک جفت منار هستند که اهمیت آن را تشدید می کنند. دو مدرسه نیز با حیاطشان در جوار حیاط اصلی و در جنوب آن قرار گرفته اند(برند،.(8:1387

مسجد شیخ لطف االله: این مسجد برای شیخ لطف االله بوسیله ی معمار بزرگ استاد محمد رضا اصفهانی در بین سالهای 1012-1028 هجری ساخته شده است. این مسجد با رسم معمول و سنتی مساجد تفاوت دارد، زیرا فقط یک گنبد خانه مربع عظیم است. گنبد مجلل و با شکوه آن توسط 32 طاقنمای کوچک روی چهار قوس قرار گرفته است(برند،.(104:1387 در میان اربانه، گلجام هایی از سنگ و کاشی با نگاره های اسلیمی برای روشنایی گنبد خانه به زیبایی ساخته شده است(پیرنیا،.(298:1383میدان نقش جهان با وجود اینکه رو به قبله نیست اما به منزله ی صحن مسجد شیخ لطف االله است که از خود صحنی ندارد(اهری،.(206:1380

معرفی مسجد شاه(امام) اصفهان پلان مسجد مقاطع ایزومتریک

عکس هوایی

از مجموعه

بر اساس گفته های مولفان ساختمان مسجد در ابتدای قرن یازدهم هجری شروع شده و از تاریخ اتمام آن اطلاع دقیقی در دست
نیست. بر اساس کتیبه ی سر در شاه عباس اول صفوی این مسجد را بنا نمود و ثواب آن را به روح جد خود شاه طهماسب اول
تاریخچه ی هدیه نمود. نام استادان کاشی کار شجاع بن استاد قاسم بناء اصفهانی و عبد الرزاق کاشی پز کرمانی و استاد قوام الدین کاشی کار
مسجد در خلال کتیبه ها و نقوش کاشی مسجد دیده می شود(گنجنامه،.(20:1375 سر در مسجد شاه اصفهان به دهلیزی هدایت می شود
که بر روی قطر واقع شده است و همین دهلیز نیز به نوبه ی خود به صحنی چهار ایوانی باز می شود که به طرز صحیحی جهت
یافته است(برند،.(106:1387

معمار بنا معمار علی اکبر اصفهانی (پیرنیا،(101:1383 و مباشر ساختمان محب علی بیک االله می باشد.، معمار سازنده ی گنبد نیز استاد
فریدون نائینی بوده است(گنجنامه،.(20:1375

خطاط بنا نام هنرمند ملا عبدالباقی که از خوشنویسان تبریزی است و در بغداد توطن داشته، در انتهای کتیبه های داخل ایوان ، گنبد جنوبی

ایوان شمالی، گنبد غربی مسجد امام اصفهان نوشته شده است(نصر آبادی،.(138:1352 نام اساتیدی چون: علیرضاعباسی،

محمدرضاامامی ومحمد صالح امامی نیز در کتیبه های دیده می شوند.

عکس از بنا

اندازه ی بنا طول این مسجد یکصد و چهل وشش (146) ذرع شاه و عرض آن هشتاد و چهار((84 ذرع است، ارتفاع مناره ها نیز 48 متر می
باشد.

جدول .1 معرفی مسجد شاه(امام) اصفهان(ماخذ: نویسندگان)

معرفی مسجدشیخ لطف االله اصفهان پلان مسجد مقاطع ایزومتریک

عکس هوایی از مجموعه

این مسجد به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شده و آن را به نام شیخ لطف االله مسیلی عاملی(متوفی به سال (1032که در
این مسجد امامت داشته خوانده اند(گنجنامه،.(125:1375 مسجد شیخ لطفاالله به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا
تاریخچه ی شده، این مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالیقاپو و در همسایگی مسجد امام واقع شدهاست(پیر
مسجد نیا،.(291:1383با اینکه مسجد با دقت تمام به سوی مکه جهت داده شده است، با این همه با زاویه به سوی میدانی باز می شود
که از آن وارد مسجد می گردند. زاویه را ایوان سر در که از طرف بیرون از جهت اصلی میدان پیروی میکند پنهان کرده

است(برند،.(105:1387در جلوی مسجد حوض هشت ضلعی زیبایی قرار داشت که در سالهای 1316 تا 1318 ه0ش برداشته
شد(نوروزی،گلستان قرآن:.(22

معمار بنا بر اساس کتیبه ی محراب، معمار بنا محمد رضا بن استاد حسین بنا اصفهانی بوده است(گنجنامه،.(125:1375

خطاط بنا خطاطان کتیبه های بنا علیرضا عباسی و باقر بنا بوده اند(گنجنامه،.(125:1375

عکس از بنا

اندازه ی بنا طول این مسجد 32 متر و عرض آن 26 متر می باشد.

جدول .2 معرفی مسجد شیخ لطف االله اصفهان (ماخذ:نویسندگان)

بحث معماری اسلامی بدون پرداختن به تزیینات آن ناقص می باشد زیرا بخش عمده ای از معماری اسلامی به تزیینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری اسلامی و حتی در شکل گیری و دوام و بقای آن دارد(مکی نژاد، .(68:1381 کاشی کاری مهم ترین ویژگی تزیین معماری اسلامی و ادامه ی همان آجر کاری است. نکته ی حائز اهمیت در کاشی کاری ایران رنگ و لعاب است، رنگ کاشی های ایرانی بیشتر فیروزه ای و لاجوردی بوده و رنگ های سفید و سبز و طلایی نیز در درجه ی دوم قرار دارند. در معماری اسلامی تزیینات بیرونی ساختمان باید به نحوی باشد که در برابر تغییرات آب و هوا و نور خورشید مقاوم و کیفیت خود را از دست ندهد. این تزیینات کاشی کاری بصورت معرق یا هفت رنگ می باشد که علاوه بر تزیین با نقوش و رنگ های گوناگون، عایقی در برابر برف، باران، گرما، سرما بوده و یکی از دلایل استفاده از کاشی در بنای معماری اسلامی به شمار می رود. رنگ آمیزی کاشی ها باعث القای فضای بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می شود. از سوی دیگر کاشی های لعابی موجب پیشرفت عمده ای در معماری ایران و نقش بسزایی در تزیینات معماری اسلامی داشته است(آرنهایم،.(48:1386عنصر زیبا شناختی مهمی که ایران برای معماری مساجد به ارمغان آورد رنگ آمیزی بیرون و درون است(دوپولو،.(62:1368

نقوش گیاهی

پیچک های اسلیمی و گل های ختایی حرکت های دایره وار و پویای اسلیمی و گل های شاداب ختایی در تزیین ابنیه مذهبی نقش اساسی دارد و به تعبیری

تمثیلی از بهشت مورد نظر بوده است(مومنی و همکاران،.(3:1390 نقش غالب در نقوش گنبد مسجد امام اسلیمی و ختایی است که بیشتر شاخه ها بسیار نازک و نقوش انتزاعی و تجریدی که بر بستر آبی فیروزه ای اجرا شده اند(تصویر1و(4، در مسجد شیخ لطف االله غالب نقوش اسلیمی و ختایی است و عموما با چرخش های بزرگ با شاخه های نسبتا ضخیم در زمینه ی پر گل با گل های شش پر و عباسی ساده که بر بستر رنگ نخودی به نمایش در آمده است(تصویر2و.(3

تصویر-1 نقوش اسلیمی و ختایی داخل گنبد امام(ماخذ: تصویر-2 نقوش اسلیمی و ختایی داخل گنبد شیخ لطف

میراث فرهنگی اصفهان) االله(ماخذ: میراث فرهنگی اصفهان)

7

تصویر-3 نقوش اسلیمی و ختایی بیرون گنبد شیخ لطف تصویر-4 نقوش اسلیمی و ختایی بیرون گنبد امام(ماخذ:

االله(ماخذ: میراث فرهنگی اصفهان) میراث فرهنگی اصفهان)

خطوط تزیینی
کوفی بنایی خطوط تزیینی دوره صفویه عموما خط کوفی بنایی و ثلث است که بدلیل جنبه ی روحانی و مذهبی و همچنین وجود

اساتید این خطوط مورد توجه قرار گرفت. »یکی از نکات مهمی که در تصاویر خطوط کوفی دوره ی صفویه باید توجه کرد این است که این خطوط عموما بدون نقطه اجرا شده اند)«صراف زادگان،.(134:1380 خطوط بکار رفته در کتیبه های گریو گنبد مسجد امام و مسجد شیخ لطف االله خطوط کوفی بنایی می باشد که با رنگ سفید و لاجوردی بر بستر فیروزه ای نقش بسته اند(تصویر5و.(6

تصویر.5 خط کوفی بنایی گریو گنبد مسجد امام(ماخذ:نگارندگان،(1390

9

تصویر.6 خط کوفی بنایی گریو گنبد مسجد شیخ لطف االله (ماخذ:نگارندگان،.(1390

ثلث

خط ثلث در هر دو بنا در حاشیه ی گریو گنبد ها دیده می شود، خط ثلث بکار رفته کشیدگی و ارتفاع زیادی دارد که فشردگی زیاد آن باعث دشواری در خواندن آن شده است، زمینه ی خطوط ثلث در هر دو بنا عاری از تزیینات است و خط بصورت ناب به کار گرفته شده است. فضاها با اعراب گذاری پر شده است، همچنین خطوط کتیبه های هر دو بنا با رنگ سفید در زمینه ی لاجوردی اجرا شده اند. خط ثلث در هر دو بنا برای آیات، سوره ها و مضامین قرانی بکار رفته است(تصویر 7و.(8

تصویر.7 خط ثلث حاشیه گریو گنبد مسجد امام(ماخذ:نگارندگان،.(1390

تصویر.8 خط ثلث حاشیه گریو گنبد مسجد شیخ لطف االله (ماخذ:نگارندگان،.(1390