بخشی از مقاله
چکیده
رسیدن به رشد اقتصادی و تولید انبوه، باتوجه به نیازهای جامعه و استفاده بهینه از امکانات و سرمایه جامعه، هدف اصلی هر برنامه توسعه است. شهرنشینی یکی از مهمترین پدیده های عصر حاضر است که یکی از عوامل مهم اثر گذار بر رشد اقتصادی است. شهرنشینی ارتباط بین جمعیت، اشتغال، مهاجرت، ساخت کالبدی و محیط انسان ساخت می باشد، که توسعه آن در هر زمان و فضای جغرافیایی تحت تاثیر شرایط ملی و بینالمللی است. امروزه تاثیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی به صورت تئوری و تجربی به اثبات رسیده است. مطالعه حاضر به بررسی تاثیر همزمان پدیده شهرنشینی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب در حالتوسعه طی دوره زمانی 2002- 2013 و با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم یافته - GMM - پرداخته است. نتایج نشان داد که شهرنشینی، سرمایهگذاری مستقیم خارجی ، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی و شاخص توسعه انسانی، تاثیر مثبت بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب داشتهاند. همچنین اثر اندازه دولت و تجارت خارجی بر رشد اقتصادی منفی بوده است.
کلمات کلیدی: رشد اقتصادی، شهرنشینی، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، پانل دیتا، GMM
-1 مقدمه
جهان دارای اقتصادهایی بسیار متفاوت و ناهمگون است. با این وجود، رشد و توسعه اقتصادی از جمله اهدافی است که هر اقتصادی دنبال می کند. دلیل این مساله ، وجود منافع و مزایای فراوانی است که در روند رشد تحقق می یابد. اما، دستیابی به رشد اقتصادی بالا و پایدار نیازمند پاسخ به این سؤال است که، چه عواملی نرخ رشد اقتصادی را تأمین می کند؟ و یا نرخ رشد اقتصادی چگونه و از طریق چه عوامل و سیاست های مختلف تحت تاثیر قرار می گیرد؟
اقتصاددانان از دیر باز برای پاسخ به چنین سؤال هایی، قسمت عمده بحثهای خود را به بیان نظریات رشد اقتصادی اختصاص داده اند. از اواخر دهه هشتاد تحقیقات زیادی در زمینه الگوهای رشد انجام گرفت که منجر به ایجاد الگوهای جدیدی به نام » الگوهای رشد درون زا « گردید. این الگوها معتقدند که ساز و کارهای درونی اقتصاد مانند آموزش، سطح مناسبی از علم و مهارت، پژوهش و... در رشد اقتصادی نقش دارند. البته هدف تئوری پردازان رشد درونزا، عدم توجه به عامل سرمایه و فناوری نیست ، بلکه معتقدند هر دوی این موارد از اجزای ضروری رشد هستند اما به کار گیری مجموعه ای از سیاست ها در کنار سرمایه و فناوری، نرخ رشد اقتصاد را تحت تاثیر قرار می دهد.
الگوهای جدید رشد، رویکرد ها و الزامات سیاستی جهت تحقق یک رشد پایدار را گسترش تجارت، توسعه سرمایه انسانی، ارتقاء بهره وری و سیاست های کارآمد دولت می دانند. به عبارت دیگر بر اساس این مطالعات، رشد اقتصادی بر اساس مجموعه ای از ساز و کارها اتفاق می افتد که در این مجموعه، غیر از نهاده های اولیه تولید ، عوامل دیگری نیز دخیل هستند. با توجه به این مسئله اگر زمینه لازم جهت کارکرد این ساز و کارها ایجاد نشود ، نمی توان یک رشد پایدار اقتصادی را انتظار داشت.با توجه به این که اغلب کشورهای در حال توسعه و یا کمتر توسعه یافته بوده و با معضلاتی همچون سطح پایین درآمد سرانه و نرخ های نازل رشد اقتصادی روبرو می باشند؛ لذا این کشورها برای رهایی از چنین مشکلاتی نیازمند رشد اقتصادی سریع و مستمر هستند. یکی از مهمترین متغیرهای موثر بر رشد اقتصادی در مطالعات جدید شهرنشینی است.
نظام شهری عبارت است از مجموعهای از شهرکها و شهرهای وابسته به یکدیگر که ساختار نظام سکونتگاههای شهری را در یک منطقه یا کشور به وجود میآورند - عظیمی، . - 1383 یکی از مهمترین مباحث در نظام شهری، چگونگی توزیع فضایی جمعیت است. از آنجا که توزیع فضایی جمعیت در سطح نظام شهری، از یک طرف تحت تأثیر عوامل مختلف به وجود میآید و از طرف دیگر بر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی تأثیر میگذارد، درخور بحث و بررسی دقیق است. همزمان با افزایش درآمد و تولید در جهان، تقاضا برای خدمات شهری نیز افزایش یافته است، که به دنبال آن شهرکها و شهرها هم از نظرتعداد و هم از نظر اندازه جمعیتی رشد یافتند - فرهودی
و همکاران، . - 1388 چنین افزایشی در اندازه و تعداد شهرها، در طی دوره شهرنشینی سریع یعنی از اوایل قرن نوزدهم درکشورهای توسعه یافته و از اواسط قرن بیستم در کشورهای درحال توسعه به وقوع پیوسته اما افزایش ثروت عمومی به همان میزان نبوده است. نتیجهی این امر ایجاد نابرابری در توزیع جمعیت در نظام شهری کشورها در دو قرن گذشته است - پومین 1،. - 2003
مطالعات نشان میدهد که توزیع فضایی جمعیت و فعالیت در نظام شهری کشورهای درحال توسعه، نامتعادلتر و نابرابرتر از کشورهای توسعه یافته بوده است. با توجه به اینکه نابرابری در اندازه جمعیتی، زمینه ساز نابرابری درسایر بخشها نظیر فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی میگردد و به دنبال آن مسائل و مشکلات عدیده ای درسکونت گاههای شهری و غیرشهری به وجود میآید، بسیاری از دانشمندان در دورههای مختلف، ابعاد متفاوت نظام شهری و چگونگی توزیع جمعیت در نظام شهری را مورد بررسی قرار دادهاند - فرهودی و همکاران، . - 1388 برخی به تبیین نظام شهری پرداخته و عدهای نیز با ارائه مدلهایی سعی درشناخت میزان تعادل و شناخت چگونگی نظام شهری داشتهاند، برخی دیگر نیز راهکارهایی را در زمینه بهبود و افزایش میزان تعادل آن ارائه کردهاند.
در کشور ما با افزایش تمرکز جمعیت در شهر اصلی یا چند شهر اول کشور و به هم ریختن رابطه بین روستاها، شهرکها وشهرها و افزایش نابرابری توزیع در نظام شهری و به منظور تمرکززدایی از ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مجموعه اقداماتی در چند دههی اخیر صورت گرفته است، که از آن جمله میتوان به سیاستهای معافیتهای مالیاتی برای صنایع مستقر در نقاط پیرامونی، توسعه سامانه های حملو نقل، تمرکززدایی فضایی از طریق مطالعات طرح کالبدی ملی، طرحهای آمایش منطقهای و ناحیهایاخیراً واگذاری اختیارات بیشتر به استان ها اشاره کرد که زمینهساز افزایش تولید و رشد اقتصادی را فراهم میآورد - فرهودی و همکاران، . - 1388
نقش سرمایه گذاری مستقیم خارجی - FDI - بعنوان یک عامل مهم در پیشبرد رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه کاملاً به اثبات رسیده است FDI به کشور میزبان این توانایی را میبخشد که به سطح سرمایه گذاری فراتر از پس اندازهای داخلی دست یابد. همچنین FDI یک وسیله مهم در انتقال تکنولوژی مدرن و نوآوری از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه محسوب میشود. با این وجود، شواهد متقاعد کننده ای وجود دارد که نشان میدهد اثر FDI بر رشد از کشوری به کشور دیگر متفاوت می باشد و برای بعضی کشورها حتی FDI تأثیر منفی بر رشد دارد - بالاسوبرمنیم و همکاران2، . - 1996
در تحقیق حاضر به بررسی تأثیر متغیرهای شهرنشینی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب در حال توسعه پرداخته میشود. مطالعه حاضر شامل 6 بخش است قسمت بعدی آن مبانی نظری است که معوقات بانکی را از دیدگاه ادبیات اقتصادی تشریح میکند، در بخش دیگر به مرور مطالعات انجام شده و نوشتارهای تجربی در این رابطه پرداخته شده است. بخش چهارم مربوط به روششناسی تحقیق میباشد بخش پنجم شامل برآورد مدل میباشد و آخرین بخش مطالعه حاضر ،نتیجهگیری و پیشنهادات میباشد.
-2 مبانی نظری
در ادبیات اقتصاد شهری مطالعات مختلفی در زمینه فرآیند توسعه شهری و رابطه آن با تولید و رشد اقتصادی صورت گرفته است. در این میان توسعه ی شهری دو جنبه دارد: یک جنبه ی آن خود توسعه ی شهری و شهری شدن است که در ارتباط با رشد تعداد و اندازه شهرها در یک سیستم شهری میباشد. جنبه ی دیگر آن توسعه ی شهری در ارتباط با شکل شهری شدن یا تمرکز شهری است - فرهمند و بدری، . - 1391 تحقیقات نشان داده که هزینه سرانه تابعی مستقیم از جمعیت است و شهرهای بزرگ با عدم صرفههای مقیاس مواجهاند و تولید
آنها در حال تنزل است - لوماکس 1، . - 1943 همچنین گلبر - 1969 - 2 بر اساس اثرات سه متغیر اندازه، تراکم و نرخ رشد جمعیت بر هزینه آماده سازی و ارائه اندازه بهینهای از شهر تاکید کرده است - شیندمن3، . - 1959مطالعات صورت گرفته در رابطه با شهر و اقتصاد عقبه ای 50 ساله دارد، چنانکه بیشتر مطالعات انجام شده تا اوایل دههی هفتاد در حوزه اندازه شهر عمدتاً اندازه بهینه شهر را بر مبنای سرانه هزینههای خدمات شهری در نظر گرفتهاند. با توجه به این که درآمد سرانه نیز متغیری است که با اندازه شهر تغییر میکند، بعضی محققان توزیع بهینه شهر را با هدف حداکثر کردن کمک به درآمد ملی و یا حداکثر کردن درآمد جمعیت شاغل در شهر و یا درآمد سرانه کارگران در نظر گرفتهاند. در این مورد میتوان به مطالعات فاچس، - 1959 - 4 آلنسو5 - 1971 - و هوچ - 1972 - 6 که به رابطه مثبت بین سطح درآمد و اندازه شهرها پرداختهاند و همچنین بیان کردهاند که هزینه زندگی در شهرهای بزرگ آنقدر زیاد نیست که امتیازات درآمدی را کمرنگ کند، اشاره نمود.
ریچاردسون7 در مورد اندازه شهر این سوال را مطرح میکند که اگر شهرها با هم متفاوت هستند، اندازه شهرها نیز ممکن است بر اساس ویژگیهای متمایز شهرها متفاوت باشد؛ در نتیجه چرا باید انتظار داشته باشیم نقطه بهینهای برای همه شهرها در یک سطح جمعیتی یکسان، اتفاق بیفتد، و خاطر نشان میکند که به جای جستجوی اندازه بهینه برای یک شهر به دنبال اندازه بهینه برای هر یک از سطوح در سلسله مراتب شهری باشیم - ریچاردسون، . - 1972 فریدمن و ویور - 1979 - 8 معتقدند که یافتههای ریچاردسون برنامه ریزان را از بند مباحث اندازه شهرها رها ساخته تا بتوانند سیاستهای شهری را برای انواع الگوهای سکونت گاهی شهری تنظیم و مدون نمایند. بالچین و کییو - 1985 - 9 در مورد اندازه شهر معتقدند که "تعیین اندازه بهینه برای یک منطقه شهری نه تنها ممکن است مشکل باشد بلکه شاید به عنوان یک مفهوم، استفاده محدود داشته باشد". شهرها را نمیتوان به صورت مجاز در نظر گرفت.
آنها بخشی از یک منطقه، چهارچوب اقتصاد ملی و حتی فراملی هستند که برای عملکرد مؤثر خود نیازی به اندازه بهینه شهرهای مجاور خود ندارند. هندرسون معتقد است شهرها با یکدیگر متفاوت هستند. آنها با عملکردهای مختلفی مشخص میشوند و در زمینههای تخصصی گوناگونی عمل میکنند. استفاده از یک تابع تولید شهری برای تحلیل اقتصادی همه شهرها به منظور تخمین اندازه شهر بسیار محدود است، هندرسون اعتقاد دارد برای هر شهر مشخص تابع تولید خاصی را باید به کار گرفت.
در این میان تمرکز شهری بر فعالیت های اقتصادی اثر می گذارد. بررسی رابطه بین رشد اقتصادی، بهره وری نیروی کار، حجم و نوع فعایت اقتصادی در یک استان، منطقه و یا کشور منتخب تا چه حد در یک یا چند شهر بزرگ اقتصاد متمرکز شده و یا در میان شهرهای مختلف پراکنده گشته بی ارتباط با تمرکز و تعداد شهرهای آن استان یا منطقه نیست. در این ارتباط بحث شکل شهری شدن و تأثیر آن بر رشد اقتصادی همواره مورد بررسی قرارمیگیرد.
بیان گردیده که در هر نقطه از زمان، با توجه به سطح توسعه شهری یک کشور، ممکن است منابع به طور یکنواخت در بین شهرهای مختلف پراکنده شوند و بنابراین درجه صرفهجوییهای ناشی از مقیاس تولید کوچک گردد - فرهمند و بدری، . - 1391 حتی ممکن است منابع در یک یا چند شهر بسیار بزرگ تمرکز بیش از حد داشته باشند، که در این صورت هزینه های رفت و آمد، تراکم وکلاً هزینه های زندگی در آن شهرها بالا میرود و باعث افزایش هزینه های تولید کالاها و کاهش کیفیت ارائه خدمات شهری در آنها گردد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که درجه بهینه ای از تمرکز شهری وجود دارد که از طریق رابطه متقابل میان منافع و هزینه های نهایی اجتماعی ناشی از تمرکز شهری حاصل میگردد.
