بخشی از مقاله
چکیده
زبان فارسی از نظر ساختار آوایی، واژگانی و معنایی تحولات سه گانه را در طی سه دوره زمانی باستانی، میانی و جدید پذیرا شده است . برای بررسی زبان، دو شاخه ی مهم دستور زبان یا صرف و نحو و یا گرامر به زبان انگلیسی و زبانشناسی به وجود آمد. در این مقاله که بر بنیان زمانی، روشها و شیوههای نگارش دستورنویسان ارایه شده، تاریخ دستور زبان فارسی با رعایت تقدم و تأخر تا اوایل قرن چهاردهم مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به ذکر است هر چند علم صرف و نحو عربی زودتر از دستور زبان فارسی نوشته شد. اما ایرانیان اولین کسانی بودند که اقدام به نگارش علم صرف و نحو عربی کردند.
مقدّمه
ما دو دسته منابع داریم - 1:آثاری که خاص برای دستور زبان فارسی هستند ؛ - 2آثاری که نه برای دستور زبان بلکه به جهت ارتباط با مباحث زبان و ادبیات فارسی مطالبی را در زمینه دستور نوشتهاندبه. عنوان مثال مقدّمه ی فرهنگها و واژهنامهها و کتابها و رسالات فلسفی و منطقی و...
علاوه بر دو روش قبلی آثار دستوری بسته به این که چگونه نوشته شدهاند و از چه منابعی استفاده کردهاند؛ به سه قسمت میتوان آن را تقسیم کرد:
.1آثاری که به تقلید از صرف و نحو عربی نگاشتهاند؛
2 .کتابها و رسالههایی که با الهام از قواعد زبانهای انگلیسی، فرانسه و ترکی نوشتهاند و در نگارش آن مسأله خویشاوندی زبانهای اروپایی با فارسی را مطرح کردهاند مثل مرحوم قریب ؛ .3آثاری که در اوایل قرن حاضر براساس مطالعه در زبانها و لهجههای فارسی و متون مکتوب نوشته شدهاند و در نگارش دستور از علم زبان شناسی بهره گرفتهاند.کتابهای دستور مرحوم دکتر معین و خانلری از جمله این آثارند؛
الف - منابع اصلی در پیشینه ی دستور
- 1آثار مربوط به دستور زبان از قرن هفتم تا قرن دهم:
-1-1 المعجم فی معاییر اشعار العجم : نویسنده این کتاب گرانبها شمس الدین محمد بن قیس رازی است.این کتاب ابتدا به سال 617 - ه.ق - در حمله ی مغولان گم میشود و نویسنده آن را دوباره در شهر شیراز به سال 623 - ه.ق - به خواهش علمای آن دیار تألیف میکند.کتاب یادشده در دو قسم نوشته شده است.در قسم اول کتاب مطالبی درباره نحو و عروض وجود دارد و قسم
دوم آن در علم قافیه و نقد شعر در شش باب است که باب سوم آن درباره حروف قافیه و چگونگی اشتقاق کلمات و حروف و چگونگی الحاق آن بحث میکند.اشارات او درباره نحو و اشتقاق و بحث حروف باعث شده است که کتاب او علی رغم این که درباره دستور اثری مستقل نیست امّا مورد توجه دستور نویسان و منتقدان بعدی قرار گیرد.
» - 2 - 1 منطق الخرس فی لسان الفرس: « ابن شاکر در کتاب»فوات الوفیات« - ابن شاکر، بی تا،ج - 285-282 :2 و علامه محمد باقر خوانساری در »روضات الجنات« نویسنده این اثر را شخصی به نام ابوحیان نحوی پیشوای علوم نحو و صرف و متون ادبی - 745-654 ه.ق - میدانند. این کتاب به زبان عربی بوده و هنوز نسخهای از آن به دست نیامده است.
» - 3 - 1حلیه الانسان فی حلبه اللسان: « مؤلفش سید جمال الدین احمد بن علی بن مهنا از اعقاب موسی الجون حسنی از بزرگان و فاضلان با نسب و مؤلف کتاب »التحفه الجمالیه« است.ابن مهنا در دوره مغول میزیسته و در کرمان به سال - 828 ه.ق - وفات کرده است.
این کتاب در قواعد زبان فارسی، ترکی و عربی نگاشته شده است و او از پیشگامان دستور نویسی در سه زبان است.قسم اول این اثر درباره ی قواعد زبان فارسی در 15 فصل و 28 باب نوشته شده است.ابن مهنا در این فصلهای پانزدهگانه از جمع، تصغیر، ادات مالکیت، استحقاق، نفی و سلب، صفت تفضیلی ، اسناد و تحسین، نکره و معرفه، امر و نهی و نفی، حروف ناقصه، در چگونگی به کارگیری کلمههای عربی در زبان فارسیاضافات، اسمیّه و فعلیّه بحث میکند و بابها اختصاص در یاد نامهای خدا و چگونگی صرف فعلها و چگونگی حرفها و ادات مباحثی را مطرح میسازد.
» - 4 - 1منهاج الطلب: « مؤلف آن محمد بن الحکیم الزینیمی الشندونی الصینی یکی از پیشگامان دستور نویسی به صورت مستقل و مجزا برای زبان فارسی است. این اثر،طبق گفته ی خود کتاب، به سال هزار و هفتاد ه.ق تألیف شده است.کتابهای دیگر در این زمینه به نامهای »تلخیص« و»علم المعنی« یا »علم المعانی« تألیف کرده است.
قواعد دستور این کتاب بر پایه ی صرف و نحو عربی است.پس مانند قواعد زبان عربی، او کلمات فارسی را به سه قسم - فعل، حرف و اسم - تقسیم میکند. مطالب جالب و قابل تعمق در کتاب او درباره ی مصدر و علامت آن، امر، غایب، اسم فاعل و اسم مفعول، فعلها، ناقصه - افعال ربطی - است. نظر دیگر او نیز این که در سوم شخص مفرد فعل ماضی مطلق که شناسه »د« را در آخر فعل نمیافزایند، عین عدم اضافه کردن شناسه »د« خود نشانهای برای سوم شخص مفرد است که از موارد جالب توجه است.
- 2 کتابهای دستور در قرن سیزدهم:
» - 1 - 2قواعد صرف و نحو فارسی: « تألیف میرزا عبد الکریم بن ابی القاسم ایروانی - -1237 1294 ه.ق - در شهر تبریز است.این اثر به احتمالی اولین کتاب دستور زبان فارسی در قرن سیزدهم است که به سال 1260 آن را برای فرزند خود میرزا محمد علی در زمان سلطنت محمد شاه قاجار تألیف کرده است. نویسنده کتاب خود را در چهارده فایده در صرف و اشتقاق و ابدال کلمات با متأثر از فرهنگ برهان قاطع محمد حسین خلف تبریزی نگاشته است . مطالب این اثر خالی از نکات مفید دستوری است.
» - 2 - 2براهین العجم: « میرزا محمد تقی سپهر 1297-1207 - ه.ق - در شهر کاشان به دنیا آمد. سپهر مورد عنایت دربار فتحعلی شاه به سفارش فتحعلی خان صبا ملک الشعرا قرار گرفت و بعدها در زمان سلطنت محمد شاه قاجار به کارهای دیوانی میپردازد.»براهین العجم« در وادی علم قافیه و شعر است و تنها در باب حروف و انواع آن و فایدههای به کارگیری مطالبی مربوط به دستور زبان فارسی دارد و در تألیف این اثر به ویژه مطالب دستوری متأثر از المعجم رازی و فرهنگ جهانگیری است.
» - 3 - 2 مجمع الرسایل ادبی« در صرف و نحو و املاء زبان فارسی
مرحوم حاج محمد کریم خان کرمانی .1255 - ه .ق - این مجموعه را در دو رساله یکی به نام»رساله صرف و نحو« و دیگری به نام »تنبیه الادباء«گردآوری کرده است.
مرحوم حاج محمد کریم خان در کربلا نزد سیّد کاظم رشتی به تکمیل دانش خود پرداخته است.او اولین کسی است که دستور فارسی را به دو قسمت صرف و نحو تقسیم کرد و آن دو را جدا از هم بررسی کرد.رساله اول»تنبیه الادباء«به سال 1273 ه.ق در مورد فن املاء و انشاء و نگارش تدوین شده است و او پیشگام این مباحث است.
رساله بعدی او رساله صرف و نحو 1275 ه.ق براساس قواعد صرف و نحو عربی نوشته شده است.این رساله متشکل از دو مقصد: اول، با یکمقدّمه و دو باب و دوم، براساس تقسیم کلمه به اسم، فعل و حرف در سه باب تنظیم شده است.از مطالب قابل تأمل و درخور او جایگزینی مسند الیه بجای مبتدا و انتخاب فاعل فعلی و انفعالی به جای نایب فاعل و فاعل عربی برای فعلهای معلوم و مجهول است.
