بخشی از مقاله
چکیده
دریاچه خزر همواره بعنوان بزرگترین دریاچه طبیعی جهان ، مورد توجه بازیگران مهم بین المللی در کنار ک شورهای ساحلی قرار دا شته ا ست . سیر تاریخی تحولات نظام حقوقی حاکم بر این دریاچه ، م سیر پر از فراز ون شیبی بوده ا ست. تحولات تاریخی قدیم وجدید در منطقه سبب شده است تا مسئله تعیین رژیم حقوقی این دریا همواره مملو از تنش های سیاسی وبین المللی باشد. حوادثی از قبیل هجوم روسیه به مرزهای ایران در گذشته، انقلاب بلشویک ها در روسیه وتاسیس اتحاد جماهیر شوروری ، فروپاشی آن و مسئله جانشینی جمهوری های جدید و... بر رژیم حقوقی مزبور اثرگذار بوده است.
شناخت این تاریخچه می تواند دورنمای دقیق تری از مسئله را برای خوانندگان فراهم آورد ویک مرجع قابل استنادی برای دانشجویان و پژوهشگران حقوق بین الملل و سیاستمداران دولتی محسوب گردد .
پیشزمینهی تاریخی
از اوایل قرن هفده، دریای خزر، بین ایران و روسیه ، به دو منطقهی نفوذ تقسیم شد. ایران هیچگاه یک قدرت دریایی در دریای خزر نبود، و فعالیتهای آن بیشتر محدود به دریانوردی تجاری و ماهیگیری بود. تنها مورد استثنا زمانی بود که نادر شاه - 1747 -1736 - حکمرانی میکرد، حتی با وجود تلاشهایی که روسیه برای کارشکنی، برای ساخت کارخانهی کشتیسازی در ساحل دریای خزر در سال 1742، و به آب انداختن اولین ناوجنگی ایرانی در دریای خزر، داشت
برای روسیه، دریای خزر مسیری به جنوب بود، ودسترسی آسان به مناطق شمالی ایران را ممکن میساخت. پطروس کبیر اولین پایگاه دریایی روسیه را در دریای خزر در آستاراخان، در سال 1723 تاسیس کرد و پنج استان ایرانی درسواحل جنوبی و شرقی دریای خزر را اشغال کرد.
حتی بعد از تخلیهی شمال ایران،بر اساس معاهدهی رشت در سال 1729 ،روسیه کنترل دریانوردی و تجارت را در دریای خزر به دست گرفت. مسیر خزر همچنین ارتش روسیه را قادر ساخت تا مناطق ایرانی دربند و باکو را در سال 1798 اشغال کند، و در طول جنگ قفقاز بین سالهای 1804-1812 و 1828-1826سربازانی را به خط مقدم جنگ ایران-روسیه ارسال نماید.
در آوریل 1920، آذربایجان بعنوان جمهوری سوسیالیست شوروی اعلام شد. ناوگان رژیم بلشویک Bolshevik در حال تسلط یافتن بر دریای خزر بود
در آگوست 1941، ارتش سرخ شمال ایران را اشغال کرد؛ از آن زمان به بعد، تا پایان جنگ جهانی دوم، دریای خزر به عنوان مسیر تدارکاتی برای کمکرسانی به شوروی استفاده میشد.
در پایان 1991، شوروی فروپاشید و چهار ایالت مستقل در حاشیهی دریای خزر شکل گرفت- آذربایجان، قزاقستان، فدراسیون روسیه و ترکمنستان. بنابراین یک شبه، تعداد دولتهای ساحلی از دو به پنج کشور افزایش یافت.
.1 -1 معاهدهی صلح گلستان، 12 اکتبر 1813
این معاهده، که جنگ بین ایران-روسیه را در قرن 19 خاتمه داد، اولین تفاهمنامه بین دولت ایران و روسیه را بر سر مسئلهی دریای خزر ثبت کرد. بند 5 امتیازات برابری را برای کشتیهای تجاری ایران و روسیه برای دریانوردی و ورود به بندرگاه همدیگر تعهد میکرد. بهرحال، حق انحصاری کشتیرانی در دریای خزر به نیروی دریایی روسیه واگذار شد: »پرچم روسیه باید بالای ناوهای جنگی روسیه به اهتزاز درآید، که اجازه دارند مثل قبل در دریای خزر به حرکت درآیند؛ هیچ ملت دیگری حق حرکت ناو جنگی در دریای خزر را ندارد
.2-1 معاهدهی صلح ترکمنستان، 22 فوریه 1828
بند 8 این معاهده امتیازاتی مشابه معاهدهی گلستان به کشتیهای ایرانی و روسی میداد. بعلاوه، کشتیهای ایرانی که در دریای خزر حرکت میکردند اجازه داشتند زمانی که کشتیشان آسیب میدید، وارد دریاچههای روسی شوند تا کمک دریافت کنند. بهرحال، بند 8 برتری دریای روسیه را دوباره تصریح کرده و حق ایران برای نگه داشتن ناوهای جنگی در دریای خزر را انکار کرد: »مانند ناوهای جنگی، کسانی که پرچم ارتش روسیه را دارند، تنها کسانی که حق دریانوردی در دریای خزر را دارند، به همین دلیل این امتیاز انحصاری امروز نیز به طور برابر محفوظ میماند، بنابراین به غیر از روسیه، هیچ قدرت دیگری نمیتواند ناو جنگی در دریای خزر داشته باش
.3-1 معاهده مودت بین ایران و روسیه، 26 فوریه 1921
در این اولین قرارداد بین ایران و رژیم شوروی جدید، شوروی جدید امتیازات تزار را که در ایران وجود داشت انکار کرد - بند - 1،به پایگاه روسی در جزیرهی آشوراده ایران در دریای خزر بازگشت - بند - 3، و تاسیسات روسیه در بندر انزلی را به ایران واگذار کرد.
