بخشی از مقاله
خلاصه
در اثر کنشهای انسانی، مسائل زیست محیطی و تأثیر آن بر جنبه های مختلف حیات انسانی - سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و.... - در سطوح مختلف محلی، ملی و جهانی در حال افزایش است. در این راستا دریای خزر و سیمای اکولوژیک سرزمینهای اطراف آن، ساکنان قابل توجهی را در بخشهای کرانه ای خود سکنا داده است.
از سوی دیگر به عنوان یکی از کانون های گردشگری و اوقات فراغت ساکنان کشورهای دارنده آن است. تحت فشار جمعیت ساکن و متحرک ناشی از گردشگری، محیط زیست این فضا، تحت تاثیر قرار گرفته است. با توجه به اینکه دریای خزر به عنوان یک دریای بسته است، هر نوع چالش زیست محیطی در آن، از پایداری برخوردار است. از سوی دیگر ابعاد مختلف زندگی ساکنان کرانه ای دریای خزر وابسته به پایداری این اکوسیستم محیطی است.
این پژوهش با روش تحلیل محتوا در پی پاسخ به این سوال است که چالش های زیست محیطی چه تأثیری بر توان اقتصادی استانهای ساحلی حوزه جنوبی خزر دارد؟ نتایج تحقیق نشان می دهد هر نوع دگرگونی در محیط زیست دریای خزر و کرانه های آن، حیات اقتصادی ساکنان آنرا تحت تاثیر قرار خواهد داد و این دگرگونی با بحرانهای انسانی در این محیط همراه خواهد بود.
.1 مقدمه
تحولات قرن بیستم به ویژه نیمه دوم آن اثرات ژرفی در محیط زیست جهان داشته است. این اثرگذاری های انسان بر طبیعت به حدی بوده که نگرانیهای گسترده جهانی را سبب گردیده است. در میان موجودات کره زمین انسان بیشترین و گسترده ترین تماس را با طبیعت و عناصر آن دارد. بنابر این بیشترین تاثیرات را بر آن می گذارد. اما این اثرگذاری در حال تبدیل شدن به تخریب بزرگ است. بطوریکه حیات گونه های مختلف گیاهی و جانوری را به خطر انداخته است. تفاوت عمده درتخریب محیط زیست در قالب قلمروهای ملی است. بدین گونه که که تخریب محیط زیست از کشوری به کشور دیگر متفاوت است.
کشورهای توسعه یافته در جهت حفظ محیط زیست می کوشند در حالی که کشورهای توسعه نیافته و برخی از کشورهای در حال توسعه با اجرای برنامه های نسنجیده، خواسته یا ناخواسته به تخریب محیط زیست می پردازند. - عسگری،1391 ، - 147 از میان اماکن زیستی، نواحی ساحلی به عنوان محل تلاقی دو اکوسیستم کاملا متفاوت خشکی و دریا، یکی از پیچیده ترین و غنی ترین اکوسیستم های کره زمین محسوب می گردند. این مناطق با توجه به اینکه همواره در معرض تجمع آلاینده های دریا و نیز پیامدهای ناشی از فعالیتهای عمرانی و توسعه ای قرار دارند از آسیب پذیری بالایی برخوردار می باشند.
از اینرو در سالهای اخیر واژه »مناطق حساس ساحلی« در مباحث مرتبط با محیط زیست دریایی متداول گردیده است. این عنوان به عرصه هایی از خطوط ساحلی اطلاق می گردد که به سبب اهمیت اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و پژوهشی در برابر شرایط طبیعی یا اقدامات انسانی آسیب پذیر بوده و نیاز به حمایتهای خاص دارد.
سواحل جنوبی دریای خزر در کشور ایران نمونه بارزی از اینگونه محیط حساس می باشد . - یوسفی،1، - 1387 محیط زیست این دریا در طی سالهای گذشته بدلیل توسعه روزافزون و بی رویه، به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار گرفته است. که این مر جنبه های مختلف زنگی ساکنان کرانه ای آن را متأثر ساخته است.
.2 روش تحقیق
این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و به اتکا به منابع کتابخانه ای و اسنادی به بررسی تاثیر چالش های محیط زیست بر حیات اقتصادی ساکنان کرانه های جنوبی دریای خزر پرداخته است.
.1,2 وضعیت زیست محیطی دریای خزر
وجود رشته کوه های البرز در سواحل جنوبی دریای خزر شرایط اقلیمی خاصی را در این منطقه فراهم نموده است که به آن اقلیم Hyrcanianگفته می شود. این ارتفاعات همچون دیواری در برابر عبور ابرها و رطوبت قرار گرفته، موجب نزولات جوی فراوانی در این سرزمین می شود به طوریکه میزان نزولات جوی در سواحل جنوبی خزر بین 400 تا 1800 میلیمتر در سال در نوسانان است که از شرق به غرب این نزولات افزایش می می یابد.
اقلیم معتدل همراه با ساختار کوهستانی، جنگل و دریا، بخش جنوبی دریای خزر را به یکی از مستعدترین مناطق گسترش توریسم در منطقه تبدیل کرده و پرتراکم ترین نقطه استقرار انسان درفلات ایران را ساخته است. سواحل جنوبی خزر با جلب سالانه 10میلیون نفر گردشگر، فعالترین قطب توریست در ایران به شمار می رود.
دریای خزر به لحاظ تاثیر گذاری بر شرایط آب و هوای مناطق همجوار و با برخورداری از جزایر، تالابها، خلیج ها، مصب رودخانه های مختلف و زیست گاهی منحصربه فرد، اهمیت بوم شناختی - اکولوژیک - به سزایی دارد. در اهمیت این دریاچه همین بس که از نظر اقتصادی دارای دو نوع طلای سیاه و خاویار می باشد. منابع آبزیان این دریا برای کشورهای مجاور آن اهمیت حیاتی دارد.
متوسط صید آبزیان سالانه حدود ششصد هزار تن است که یک موقعیت ممتاز محسوب می شود. بعلاوه این دریا محل طبیعی با ارزش ترین آبزیان یعنی ماهی خاویاری است که اهمیت خاصی در سطح جهان دارد. 90 درصد خاویار جهان یعنی سالانه بیش از 700 تن از این دریا استحصال می گردد. - قادری دهکردی، - 1394 از لحاظ تنوع زیستی 854 گونه جانوری و بیش از 500 گونه گیاهی در دریای خزر زندگی می کنند که به سه گروه عمده موجودات آب شیرین، لب شور و دریایی تعلق دارند. تعدادی از گونه های جانوری و گیاهی از دریاهای سیاه و آزوف به دریای خزر راه یافته اند
دریای خزر دارای یک خط ساحلی طولانی است که محیط های شهری و صنعتی زیادی در مجاورت این سواحل قرار دارند. رشد جمعیت و افزایش فعالیت های صنعتی در نزدیکی دریا موجب شده تا فاضلاب های شهری و صنعتی بدون تصفیه وارد دریا شوند. حدود 80 درصد آب خزر از رودخانه ولگا تامین می شودمواد آلاینده رود ولگا مستقیما به خزر می ریزد. این درحالی است که فاضلاب نصف مردم روسیه و فضولات عمده صنایع سنگین این کشور به این رود می ریزد
فلات قاره دریای خزر نیز حاوی مقادیر عظیمی از منابع هیدروکربنی است و با توجه به این که مناطق برخوردار از انرژی به کانون توجه کشورهای جهان به خصوص قدرت های اقتصادی قرار گرفته است و تلاشی گسترده برای بهره مندی از این مناطق درحال انجام است. بهره برداری بی رویه و غیر اصولی، محیط زیست این مناطق، از جمله دریای خزر را با مخاطرات جدی روبرو ساخته است. لذا مناطق ساحلی این دریا بویژه در حوزه جنوبی به منظور رشد و توسعه اقتصادی ضمن برخورداری از مزایا و مواهب دریا با چالش های جدی مواجه است که این امر می تواند اقتصاد دریا محور استان های ساحلی ایران در حوزه جنوبی دریای خزر را تحت تاثیر قرار دهد.
.2,2 وضعیت زیست محیطی استانهای ساحلی ایران در مجاورت خزر .1,2,2 استان گلستان
استان گلستان دارای 90/24 کیلومتر خط ساحل ماسه ای - در دهانه های گلی - است 40/79 کیلومتر آن در تماس با تالاب گمیشان قرار دارد و پوشیده از گیاهان تالابی و مجموعه جانوری وابسته است. دو رودخانه مهم سواحل جنوبی دریای خزر شامل گرگان رود و قره سو در این استان جاری است و به دریای خزر می ریزد و از نظر شیلاتی حائز اهمیت اند. تالاب گمیشان و دهانه دو رودخانه یادشده از مناطق حائز اهمیت زیست محیطی در استان گلستان است.
این مناطق مأمن بیش از 60 گونه پرنده مهاجر آبزی و مکان استراحت و تغذیه فک خزر، تنها پستاندار دریای خزر است. کاربری از منطقه ساحلی استان گلستان اغلب محدود به فعالیتهای دامپروری، صید و صیادی و چند واحد صنعتی کوچک - از گروه صنایع نساجی و غذایی - است. گمیشان، بندر ترکمن و بندر گز از شهرهای ساحلی استان گلستان هستند.
.2,2,2 استان گیلان
استان گیلان256/56 کیلومتر خط ساحل ماسه ای و به ندرت قلوه سنگی دارد. بررسی ها نشان داده است که تنها حدود 20 درصداز خط ساحلی استان گیلان تصرف شده و در امتداد حدود 80 درصد خط ساحلی این استان - حدود 200کیلومتر - امکان دسترسی به دریا وجود دارد.
سیستم های تالابی انزلی، جوکندان، لوندویل، الله ورد، سیاکشیم، سلکه و کیاشهر از مهمترین کانونهای حیات وحش بویژه پرندگان تالابی مهاجر محسوب می شوند. تنوع پرندگان مهاجر آبزی در سواحل استان گیلان بالغ بر 1000 گونه تعیین شده است. 38 رودخانه و 4 کانال در ناحیه ساحلی این استان شناسایی شده که اغلب بطور دائم از طریق دهانه خود نظام هیدرولوژیک دامنه شمالی البرز را به دریای خزر مرتبط می کند. سکونتگاه ها، تأسیسات شیلاتی و صیدگاه ها، باغها، مزارع چوب، شالیکوبی، ذصدف کوبی، کارگاه های گروه صنایع کشاورزی، سلولزی و فلزی، در کنار سه بندر تجاری از مهمترین کاربری های ناحیه ساحلی در استان گیلان محسوب می شود.
.3,2,2 استان مازندران
استان مازندران دارای462 /06 کیلومتر - با احتساب خط ساحلی شبه جزیره میانکاله - خط ماسه ای، سنگریزه ای و به ندرت قلوه سنگی است. استان مازندران 79 درصد از مجموع خط ساحلی خلیج گرگان - 165 /3 کیلومتر - شامل رویشگاه ها و زیستگاه های مهم این خلیج را فرا می گیرد.
شبه جزیره میانکاله نیز با خط ساحلی141 /65 کیلومتر 82/3 - کیلومتر آن بعنوان کرانه ذشمالی خلیج گرگان در طول خط ساحلی این خلیج نیز منظور شده است - ، طولی بالغ بر71 /3 کیلومتر عرضی بین1/5 تا 6/2 کیلومتر دارد. حدودو 25 کانون پرندگان آبزی در سواحل استان مازندران شناسایی شده است که اغلب در محل اتصال رودخانه های جاری در این استان با دریای خزر است .
پرندگان مهاجر آبزی در سواحل استان مازرندران قریب به 260 گونه را به خود اختصاص می دهند. جمعیت پرندگان مهاجر آبزی در سواحل استان مازندران سالانه فراتر از 400 هزار قطعه است. همچنین در سواحل استان مازندران 109 محل حضور و فعالیت فک خزر شناسایی شده است. از رودخانه های مهم استان مازندران می توان به نکارود، تجن، لاریم، چیک رود، بابل رود، فریدون کنار، هراز، خیر رود، ماشلک، کورکور سر، سرد آبرود، عباس آباد، نشتارود ،شیررود اشاره کرد. قایق سازی، نیروگاه، تاسیسات شیلاتی و صیدگاه های ثابت و غیر ثابت، کارگاه های گروه صنایع کشاورزی و صنایع فلزی، زراعت آبی و دیم، بنادر تجاری و شهری، سکونت گاه ها، مراکز نظامی و تعداد زیادی کانون های گردشگری ساحلی، فصلی و دائم، راه و فرودگاه از کاربری های شناسایی شده در ناحیه ساحلی استان مازندران است.
56/5 از سواحل شمال کشور در استان مازندران قرار دارد و از مجموع 462 کیلومتر خط ساحل آن 248 کیلومتر - معادل 54 درصد خط ساحلی مازندران - ساخت و ساز صورت گرفته است. 38 درصد این ساخت و ساز مربوط به ارگان های دولتی، 13 درصد مربوط به نیروهای نظامی و انتطامی و مابقی برار با ذ49 درصد به بخش خصوصی مربوط است. از 214 کیلومتر خط ساحلی تصرف نشده در استان مازندران حدود 142 کیلومتر در پیرامون شبه جزیره میانکاله در شمال خلیج گرگان قرار دارد و به راحتی برای عموم مردم قابل دسترسی نیست همچنین حدود 50 کیلومتر از خط ساحلی این استان در مناطق تالابی جنوب خلیج گرگان قرار دارد و به سبب شرایط باتلاقی و اهمیت زیست محیطی امکان بهره برداری تفرجی مناسب برای گردشگران ندارد.لذا تنها حدود 20 کیلومتر از خط ساحلی استان مازندران برای استفاده عموم قابل دسترسش به دریا است. باید توجه نمود براورد شده است استان مازندران سالانه بذیرای حدود 7میلیون گردشگر است که قریب 100هزار نفر آنها را گردشگران خارجی تشکیل میدهند
.3,2 چالشهای زیست محیطی دریای خزر
.1,3,2 تغییرات سطح آب دریای خزر
سطح آب دریای خزر در دوره هایی نوسان داشته است. این فرآیند که همواره زمان بر بوده، سبب بروز تغییرات زیست محیطی و دگرگونی در فعالیت های اقتصادی این دریا شده است.
یکی از ادوار بلند کاهش سطح آب دریای خزر که پس از دهه 1930 آغاز شد، مصادف با زمانی است که طرح های صنعتی و کشاورزی شوروی به اجرا در آمدند همچنین تغییر بستر برخی از رودها، ایجاد دریاچه های مصنوعی، سده، آب بندها و افزایش فعالیت انسان ها در این مناطق موجب کاهش سطح آب دریای خزر به پایین ترین میزان 19 - متر پایین تر از سطح دریاهای آزاد - تا سال 1977 شد. اما از سال 1978 برخلاف پیش بینی های قبلی مبنی بر ادامه روند کاهش سطح آب تا سال 2000، تراز سطح آب دریا روند افزایش خود را آغاز کرد و به طور متوسط سالانه 15سانتی متر به سطح آن اضافه شد . - دانه کار،1377 ، - 131
بالا آمدن آب خسارات زیست محیطی و اقتصادی زیادی را به کشورهای ساحلی تحمیل کرد. از جمله باعث انتقال مواد آلوده کننده صنایع و تولیدات نفتی در مناطق ساحلی به دریا و کاهش مواد غذایی ماهیان گردید. - اتا اف،1378، - 115-123 با توجه به عدم تشخیص علل این نوسان ها و نامعلوم بودن دوره های پیشروی و پسروی آب خزر، می توان آن را خطری بالقوه برای محیط زیست این دریا و سواحل آن تلقی کرد.
برای مقابله با پیش روی آب دریا که بیشترین خسارات را متوجه کشورهای ایران و جمهوری آذربایجان نموده است و طی سالیان اخیر، بسیاری از واحدهای مسکونی و اداری و تجاری و صیدگاه ها را از بین برده، طرح ها و نظریات مختلفی مطرح است.
