بخشی از مقاله
چکیده:
جلد کتاب به عنوان بخشی از هنر کهن کتابسازی ایرانی، همواره مورد توجه سنت کتاب آرایی ایرانی در گذشته، و طراحی کتاب در زمان حاضر بوده است. طرح جلد، به عنوان رسانهای تصویری و اثری هنری-کاربردی، که دیباچهای برای ورود به کتاب است، به همراه متن، در دسترس مخاطبان کتاب قرار میگیرد. با مراجعه به پیشینه طراحی جلد کتاب در ایران در مییابیم، اگرچه نشر نوین کتاب در ایران حدود 100 سال سابقه دارد، اما چند دههای بیش نیست که طرح جلد در ساختار و قالب کنونی آن، بسط یافته است؛ از آن زمان تا کنون، طرح جلد کتاب به عنوان رسانهای فرهنگی و نسبتا مستقل از تحولات و جنبشهای طراحی در جهان، بر بستر ادوار فرهنگی گوناگون در جامعه، رشد یافته است. آنچه از تاریخ نگاری طرح جلد کتاب در سه دهه اخیر بر میآید، اهمیت و تاثیر بافت فرهنگی جامعه، گفتمانهای سبکی و هنری رایج در دوره خلق اثر، سیاستهای نشر و تولید و همچنین تغییرات تکنولوژیک، در طراحی و تولید طرح جلد کتاب در دوره های گوناگون است. پژوهش حاضر با بهرهگیری از روش توصیفی و شیوه جمعآوری اطلاعات کتابخانهای، به بازشناسی تاریخی جریان های طراحی جلد کتاب میپردازد. بر این اساس، رویکردهای طراحی جلد کتاب به شیوه صنعتی و مدرن در ایران را در چهار دوره تاریخی »طراحی جلد پیش از انقلاب«، »طراحی جلد در زمان انقلاب«، »طراحی جلد پس از انقلاب« و »طراحی پس از دهه هفتاد« تقسیم کرده است تا با بازشناسی جریان های تاریخی طراحی در ادوار یادشده، بتوان تبیینی از تاریخ نگاری سه دهه به دست آورد.
مقدمه:
طراحی جلد کتاب به عنوان بخشی از هنر کهن کتابسازی ایرانی، یکی از مهمترین دغدغههای کتابسازان دیروز و طراحان گرافیک امروز بوده و هست. طرح روی جلد کتاب، از جمله عناصر پیرامتنی است که آستانهای برای ورود به محتوای کتاب و هویت شناسی آن بشمار میآید. بنابراین میتوان به اهمیت طراحی جلد از چندین منظر متفاوت نگریست: - 1 طرح روی جلد کتاب، کنجکاوی بالقوه خواننده را برای توجه به کتاب جلب میکند.
- 2طرح جلد، شامل ژانر کتاب، مضمون اصلی و محتوا و عناصری از محتوای کتاب است.
- 3 رسانهای مانند »جلد کتاب« میتواند ذائقه بصری و عادات و معیارهای زیباییشناسانه و دیداری مخاطبان را شکل دهد. - اکبری تبار، . - 135 :1391
در طول سالهایی که از عمر انتشار کتاب - به مفهوم گسترده و صنعتی آن - میگذرد، جلد کتاب نیز متأثر از اوضاع نشر، همواره کیفیتهای متفاوتی را پشت سر گذاشته است؛ اما بررسی سیر تاریخی تغییرات بصری جلد کتاب، نسبت به سایر رسانههای ارتباط تصویری نظیر پوستر، مغفول واقع شده است و منابع محدودی به ثبت تاریخ نگارانه تصاویر و جریانهای موثر در پیشینه طراحی جلد کتاب در ایران پرداخته اند. پژوهش حاضر بر آن است تا با بازشناسی منابع و اسنادی که به تاریخ نگاری طراحی جلد در ایران پداختهاند، برآیندی کلی از روند جریان طراحی جلد کتاب در ایران را به ثبت برساند.
پیشینه پژوهش:
با بررسی منابع و نوشتارهای پژوهشی درباره تاریخ نگاری طراحی جلد در دوره نوین و امروزی می توان گفت، بررسی سیر تاریخی طراحی جلد کناب در ایران، بیش از آنکه در قالب کتابی مدون و از سوی پژوهشگران و منتقدان هنر، تدوین شده باشد، در قالب مقالات و مصاحبهها و از سوی طراحان گرافیک، به چاپ رسیده است؛ از جمله نخستین کوششهای متمرکز برای ثبت تاریخ نگاری طراحی جلد کتاب در ایران، میتوان به دو مقاله با عنوان »طراحی جلد کتاب در ایران« توشته ابراهیم حقیقی که در دوشماره پیاپی فصلنامه نشان - - 1384 به چاپ رسیده است، اشاره کرد. در این دو مقاله مولف به معرفی خط سیر جریان طراحی جلد کتاب در ایران و همچنین به معرفی نام آوران طراحی جلد در ادوار متفاوت تاریخی، پس از نشر نوین کتاب در ایران پرداخته است؛ مطالب یاد شده از سوی مولف، بار دیگر در سال 1390، به همرا مطالب تکمیلی در کتاب سال گرته به چاپ رسیده است. در این کتاب علاوه بر مقاله ابراهیم حقیقی، مقالات دیگری درباره تاریخچه طراحی جلد کتاب و چندین مصاحبه نیز وجود دارد و از دیگر منابع مکتوب تاریخ نگاری طرح جلد در ایران می توان به منابعی اشاره کرد که شامل مصاحبه با طراحان سرشناسی ای است که در ارتباط با مسائل فنی وحرفه ای طراحی گرافیک به گفتگو نشیته اند. در میان این گفتگوها می توان به استخرامج مطالبی پرداخا که به طور غیرمستقیم، به تاریخ نگاری طراحی جلد کمک خواهند کرد. به عنوان مثال، مرتضی ممیز در دوکتاب حرف های تجربه - . - 1382 طراحی روی جلد - - 1380، به بررسی مسائل طراحی جلد پرداخته است،
از جدیدترین کوشش های ثبت تاریخ نگارانه طراحی جلد در ایران می توان به نمایشگاهی به نام »ویترین« که در تابستان سال 1393 در خانه هنرمندان برگزار گردید اشاره کرد. این نمایشگاه به نمایش آثار طراحان گرافیک در زمینه طراحی جلد ایران در 35 سال اخیر پرداخته است. همزمان با گشایش این نمایشگاه، کتابی تحت عنوان »ویترین« نیز به بازار عرضه شد که مشتمل بر مجموعه مقالاتی از هنرمندان و پژوهشگرانی نظیر، آیدین آغداشلو، ابراهیم حقیقی، محمدرضا ریاضی، بیژن صیفوری و ...درباره تاریخ طراحی جلد کتاب در ایران است، بخش دیگر این کتاب به ارائه تصویری طرح جلد های ایرانی از منظر تاریخی همراه با طراحان گرافیک نسل 1 تا 4 پرداخته است. مجمعه یادشده. مبع قابل توجهی برای پژوهشگران گرافیک و طراحان جلد است تا در سایهآشنایی با روند و جریان های تاریخی طراحی جلد، اقدام به پژوهش های تخصصی تر در این حوزه داشته باشند.
روش انجام پژوهش:
روش تحقیق به کار برده شده از نوع توصیفی است. در این روند با بهرهگیری از منابع و مطالعات کتابخانهای، اطلاعات موردنیاز جمعآوری شده و با تجزیه و تحلیل آنها، اهداف تحقیق که مطالعه ای تاریخ نگارانه بر طراحی جلد کتاب در ایران، تامین گردد . جامعه آماری این پژوهش از میان طرح جلدهای جریان سازی انتخاب شده است که در طول سالیان طراحی جلد کتاب در ایران به چاپ رسیده اند و در منابع یاد شده در پیشینه پژوهش، به آنان اشاره شده است. خط سیر طراحی جلد کتاب در ایران »کتاب رسانه ای است با طبیعت سه بعدی و متقارن؛ و عطف کتاب محور این تقارن است. اگر عنصر زمان - مدت زمان لازم برای مطالعه یک کتاب - را به ماهیت فیزیکی این رسانه اضافه کنیم، نتیجه حاصل چیزی نیست جز عنصری پیچیده که طراحی آن نیازمند مهارت و دانش گسترده در حیطه تایپوگرافی - کلان و خرد - ، صفحه آرایی، ترکیب بندی و درک بصری است. بنابراین میتوان این محصول خاص را مجموعهای از اطلاعات پیچیده و بغرنج دانست که طراح با در نظر گرفتن معیارهای اشاره شده، در جهت تولید تصویر ذهنی ایده آل خود با آن دست و پنجه نرم میکند - «احمدی، . - 34 :1391 مرتضی ممیز، طراحی جلد را متناظر با بستهبندی میداند: »طراحی جلد کتاب را میتوان نوعی طراحی بسته بندی به حساب آورد. زیرا جزئیات فنی طراحی جلد شباهت نزدیکی با طراحی بسته بندی دارد، چرا که در طراحی جلد هم باید به سطوح و وجوه مختلف جلد فکر کرد و طراحی مناسب هنری/فنی را انجام داد، و دقایق و ریزهکاری های حرفه نشر را در کار لحاظ داشت. طراحی جلد نیز مانند هر کوشش پویایی، انواع گوناگون دارد که معروفترین آن طراحی جلد کتاب است، زیرا کیفیت کار طراحی جلد کتاب و تقسیمات و سطوح آن، کاملترین در میان انواع جلدهای نشریات است - «ممیز، :1380 . - 7
از آن جا که سرچشمه و آبشخور تمام رویکردهای جدید و معاصر هنری را باید در مسیر تجربه گذشته و نتایج به دستآمده از آن جست، گرافیک و مشخصا طراحی جلد کتاب نیز از این قاعده مستثنی نیست. آن چه امروز با عنوان طراحی جلد کتاب، در زیر عنوان شاخه کلی هنر گرافیک عرضه میگردد، هنری است که باید ریشههای آن را در شروع نشر نوین کتاب به شکل امروزی و نگاهی جدید به طراحی جلد به عنوان عاملی برای توضیح محتوای کتاب، ارتباط با مخاطب و نه فقط تزئین صرف مانند آنچه در قرون پیش حاکم بود، یافت. از آن جا که تا پیش از پیدایش نشر نوین کتاب و در قرون گذشته »ایرانیان عادت نداشتند جلد کتاب ها را با موضوع خاص هر کتابی مرتبط کنند تا از این نظر طرح هر جلدی متفاوت با دیگری باشد و این شیوه نیز برای بیش از هزار سال ادامه داشت - «آغداشلو، - 34 :1393، مطالعه و بررسی پیشینه جلد سازی و کتاب آرایی سنتی از رئوس پژوهشی در نوشتار حاضر نخواهد بود؛ زیرا علیرغم بهره گیری این جلدها از ظرافت و هنر ایرانی، اهداف ارتباطی و زیباییشناسانه امروز که به عنوان کارکرد جلد کتاب عنوان میشود در گذشته مطرح نبوده است و صرفا وجه اشرافی و تزئینی جلد و استفاده از مواد و سبکهای مختلف کتاب آرایی به عنوان عاملی برای ایجاد هویتی نفیس مطرح بوده است، همچنین این جلدها بیشتر برای کتابهای تکنسخهای و سفارشی مورد استفاده بوده است.
