بخشی از مقاله
مقدمه
در کشوری مانند ایران که متوسط بارندگی سالیانه 250 میلیمتر و میزان متوسط تبخیر در بعضی مناطق بیش از 2400 میلیمتر است، جایگاه و قدر آب مشخص است. طبق آمارهای ارائه شده کل بارش در کشور حدود 412-417 میلیارد مترمکعب برآورد شده که از این مقدار 270-296 میلیارد مترمکعب تبخیر شده و بطور کلی پس از تبخیر و خروج آبها، آب قابل استحصال حدود 130 میلیارد مترمکعب برآورد میگردد.
از این میزان نیز 96 میلیارد مترمکعب استحصال شده که 90 درصد آن یعنی حدود 88 میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی مصرف میگردد. مصرف بیرویه آب و برداشت بیش از اندازه از سفرههای آب زیرزمینی باعث گردیده که تراز منفی بیلان آب از 4/8 میلیارد مترمکعب در سال 80 ، به حدود 11 میلیارد مترمکعب در سال 91 برسد و این هشداری بسیار جدی برای کشاورزی این کشور می باشد
در سال زراعی 89-90 سطح زیر کشت آبی و دیم استان خوزستان 1.113.192 هکتار بوده که معادل 9/25 درصد کل اراضی تحت کشت آبی کشور میباشد و رتبه اول را به خود اختصاص داده است. همچنین بیشترین میزان تولید محصولات سالانه آبی با 17/5 درصد ، 93/9 درصد تولید گیاهان صنعتی کشور مربوط به نیشکر با 51/3 درصد و چغندرقند با 42/6 درصد مربوط به استان خوزستان میباشد.
تولید شکر در جهان 60 درصد از نیشکر و 40 درصد از چغندرقند تأمین میشود. در ایراننیشکر عمدتاً در استان خوزستان و چغندرقند در مناطق مختلف کشور کشت میشود. کشت چغندرقند در خوزستان در سال 1363 با وسعتی حدود 2500 هکتار آغاز شد و تا سال 1375 به حدود 9100هکتار افزایش یافت ولی نهایتاً در سال 1381 متوقف شد. در صورتی که سطح زیرکشت چغندر در کشور در سال زراعی 89-90 حدود 110 هزار هکتار و عملکرد حدود 33 تن در هکتار بوده است. در حالیکه کشت نیشکر از سال 1316 شروع شده و در سال زرعی 1389-90 به وسعتی در حدود 76.659 هکتار با عملکرد متوسط 73.821 کیلوگرم در هکتار توسعه یافته است.
نیشکر در طول دوره رشد به آب فراوانی نیاز داشته و نسبت به کم آبی حساس است. این محصول در سال اول کشت به 35 مرتبه و در سالهای راتون به 28 بار آبیاری نیاز دارد، که با احتساب 100 تا 120 میلیمتر در هر دوره مقدار آب مصرفی 1000 تا 12000 متر مکعب در هکتار و یا 28.000 تا 30.000 مترمکعب در سال برآورد میگردد.
در صورتی که آب مصرفی چغندرقند با توجه به اقلیم در مناطق مختلف 550-750 میلیمتر میباشد این درحالیست که آب مصرفی در مناطق مختلف کشور برای چغندر 7300 تا 13600 مترمکعب در هکتار ذکر شده است . آب خالص بطور متوسط حدود 4800 متر مکعب در هکتار و آب مصرفی تقریبا 12000 متر مکعب در هکتار می باشد . - آب مصرفی گیاهان زراعی و باغی - 1376 تولید نیشکر در پایان اسفند سال 1388 حدود 450.000 تن و تا پایان سال 1391، 930.000تن بوده است. ضمناً طبق آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران ،واردات شکر در سال 1380 حدود 937 هزار تن در سال 1388 حدود 877 هزار تن و در سال 1391 حدود 1680 هزار تن بوده است.
نیشکر نسبت به شوری نسبتاً حساس بوده و فقط تا EC=1.7ds/m کاهش محصول مشاهده نمیشود ولی
تا EC=3.3ds/m حدود %10 و تا EC=6ds/m حدود %25 و تا EC=10.6ds/m حدود %50 و در ds/m EC=18.6 محصولی عاید نخواهد شد.
در حالیکه چغندرقند در مناطق نیمه گرمسیری هم به دلیل مقاومت به شوری و سدیمی بودن خاک کشت میشود. چغندر قند در مراحل اولیه رشد به شوری حساس بوده و نباید EC>3ds/m باشد و سپس تا EC=7ds/m کاهش محصول مشاهده نمیشود تاEC=8.7 ds/m حدود %10 و تا EC=11ds/m حدود %25 و تا EC=15ds/m حدود %50 و در EC=24ds/m کاهش محصول به 100 درصد میرسد.
با توجه به وضعیت خاکهای استان خوزستان و با توجه به بحران آب در کشور و مصرف آب هر دو محصول نیشکر و چغندرقند و بررسیهای انجام شده در این تحقیق، کشت چغندرقند حداقل در بخش وسیعی از اراضی خوزستان قابل توجیه به نظر می رسد . اولین تحقیقات برای کشت پاییزه چغندرقند در سال 1343 آغاز شد در سال زراعی 1348-49 بخشی از اراضی دزفول به کشت چغندرقند اختصاص یافت. متوسط برداشت 50 تن در هکتار و متوسط قند 13 در صد اعلام گردید . تحقیقات بعدی کشت چغندر قند را ، مخصوصا در مناطق شمالی استان خوزستان به عنوان یک محصول اقتصادی و استراتؤیک توصیه کردند
بساطی جهانشاه و همکاران - 1381 - ، امکان کاشت پاییزه چغندرقند را در مناطق گرمسیری استان کرمانشاه بررسی نموده و تاریخ کاشت و برداشت مناسب را توصیه نمودند.
شریفی و همکاران - 1369 - ، نیز اعلام نمودند که کشت زودتر چغندرقند در خوزستان باعث افزایش عملکرد و میزان قند میشود.
Wiedenfeld اثر آب آبیاری با شوری1.3 ds/m در مقابل3.4 ds/m روی عملکرد نیشکر مورد بررسی قرار داد. در نتیجه عملکرد نیشکر با شوری3.4 ds/m حدود %17 در مقایسه با شوری 1.3ds/m کاهش پیدا کرد.
گزارش شده روشهای آبیاری قطرهای در ترکیه ، مصرف آب آبیاری را تا %25 کاهش داده است
جهاداکبر و همکاران - 1391 - ، زمان مناسب کاشت چغندرقند را در ایذه خوزستان اوایل آبان و برداشت را حداقل در اواخر خرداد ماه با کاشت ارقام مقاوم به ساقهروی توصیه نمودند . ضمناً یادآورشدند که زراعت پاییزه چغندرقند در اقلیمهای خشکی مانند ایران در مقایسه با کشت بهاره میزان آب کمتری مصرف نموده و میتواند گزینه مناسبتری برای بهرهگیری از بارندگیهای پاییزه و زمستانه و مقابله با بحران کمبود آب باشد. ضمن این که آب مصرفی چغندرقند در خوزستان 30 تا 40 درصد کمتر از سایر نقاط است و هزینه تولید نیز 30 درصد کمتر است. واین مهم در تعیین الگوی کشت حائز اهمیت می باشد .
تعیین الگوی کشت مناطق مختلف کشور، سالهاست که از اولویتهای برنامهریزی وزارت جهاد کشاورزی می باشد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه بخشی از اراضی جلگه خوزستان است که در سطوح مختلف مورد مطالعه خاکشناسی قرار گرفتهاست. مناطقی که امکان دسترسی به اطلاعات و دادههای آن میسر بود حدود 974.650 هکتار وسعت داشته که شامل مطالعات خاکشناسی اجمالی ، نیمه تفصیلی ، نیمه تفصیلی دقیق و تفصیلی می باشد
پس از جمعآوری دادهها و یکنواختسازی آنها، اطلاعات لازم برای ارزیابی تناسب اراضی جمعآوری گردید. در×این مورد دادههای هواشناسی ایستگاههای مختلف واقع در دشت خوزستان، و دادههای پروفیلهای شاهد سریهای خاک تفکیک شده و طبقهبندی اراضی مورد استفاده قرار گرفته است.
خلاصه طبقه بندی اراضی مطالعه شده استان خوزستان در جدول شماره 1 مندرج است.
جدول شماره-1 طبقهبندی اراضی مطالعه شده استان خوزستان
به منظور برآورد سطح اراضی مناسب کشت نیشکر و چغندرقند، ارزیابی تناسب اراضی به روش پارامتریک با
استفاده از جداول ارایه شده توسط موسسه تحقیقات خاک و آب و انجام شد. برای پردازش اطلاعات از نرمافزارهای Excel 2010 و ArcGIS9.3 استفاده گردید.
نتایج و بحث:
طبق جدول شماره 1 ، از کل اراضی مطالعه شده حدود 399.505 هکتار ، معادل 41/08 درصد قابل آبیاری میباشند . از این سطح تا کنون تقریبا 100.000 هکتار به کشت نیشکر اختصاص یافته که در سال 1390 حدود 76.659 هکتار تحت کشت بوده است.
از این سطح با توجه به شوری و سدیمی بون خاک 119.710 هکتار برای کشت نیشکر مناسب میباشد ، که اراضی کاملا مناسب - S1=26100 ha - ، نسبتا مناسب - - S2= 86010 ha ، و با تناسب کم - S3=7600 ha -
