بخشی از مقاله
چکیده
وجود گسلهای حاشیهای مانند گسل خزر، سبب بالا آمدن رشته کوههای البرز و فرونشینی کف گودال خزر شده است. به دلیل مورفولوژی ناهمگون مناطق ساحلی، تأثیر نوسانات دریای کاسپین در تمام مناطق ساحلی یکسان نیست و شرایط پیچیدهای را در سطح جلگه از لحاظ رسوبگذاری و حفر مجرا شاهد هستیم. از جمله هدفهای اصلی این تحقیق، تحلیل ارتباط میزان کفکنی رودخانهٌ با نوسانهای آب دریای کاسپین، مورفوتکتونیک البرز، دینامیک رودخانه و عامل انسانی است. برای دستیابی به این هدف از دادههای دبی و رسوب، نوسانهای تراز آب، مدل رقومی ارتفاعی منطقه با توان تفکیک 12/5 متر به همراه عکسهای هوایی، تصاویر گوگلارث، مطالعات کتابخانهای و میدانی استفاده شده است. برای شناخت نحوه عملکرد و میزان اثرگذاری فعالیتهای نوزمینساخت و تحلیل نیمرخهای طولی و عرضی رودخانهها از شاخصهای ژئومورفیک استفاده شد. تحلیل نیمرخ عرضی 1 پلرود نشان از حفر مئاندرهای پلرود، تحت عامل دینامیک رودخانه است و در این حفرشدگی عامل تکتونیک نقشی نداشته است. در نیمرخ کوهستان پلرود - vf=0/48 - بوده است که نشان دهنده نقش بالاآمدگی البرز در عمیق شدگی درهها است و نوسانات دریای کاسپین تأثیر کمتری داشته است. بررسی نتایج شاخصهای مورفوتکتونیک، مشاهدات میدانی و نیمرخهای عرضی رودخانهها، نشان داد که در برخی نیمرخها، علاوه بر بالاآمدگی البرز، سایر عوامل در کفکنی بستر رودخانهها نقش داشته است.
.1مقدمه
رودخانهها از مهمترین اشکالی هستند که نسبت به فعالیتهای تکتونیکی واکنش نشان میدهند. گسلها و فعالیتهای تکتونیکی میتوانند آثاری چون، انفصال یا انحراف در مسیر رود، تغییر الگو، تشکیل رودهای متروک و تغییر و تحول اشکال ژئومورفیک درون و حاشیه رودخانه را ایجاد کنند - اسماعیلی و همکاران،102،. - 1391 حفر رودخانه یکی از مهمترین چهرههای سطح زمین است که در فرسایش نقش داشته و درهها، کانیونها، اشکال نیک پوینت در مجراها را به وجود آورده است. به طور کلی میزان حفر رودخانه به بالاآمدگی، شیب، مقدار دبی و مقاومت متفاوت سنگ بستر ارتباط دارد - ویپل و توکرٍ،1999؛ فوچزَ،. - 2013 شاخصهای ژئومورفیک، تحول شبکه زهکشی و تغییرات جبهه کوهستان بر اثر فعالیتهای نئوتکتونیکی را نمایان میسازند - همدونی و همکاران،2008،. - 153 شاخصهای ژئومورفیک در نقاط مختلف دنیا و ایران برای بررسی تکتونیک فعال مورد استفاده قرار گرفتهاند که میتوان به موارد زیر اشاره کرد: همدونی و همکاران - 2008 - ، با استفاده از شاخصهای ژئومورفیک و شاخص ارزیابی نسبی فعالیتهای تکتونیکی - lat - به طبقهبندی تکتونیک جنوب اسپانیا پرداخته و مناطق فعال تکتونیکی را مشخص نمودند.
گارنیر و پیروتاُ - - 2008 جهت بررسی تأثیر تکتونیک در چهار حوضه زهکشی در شمال شرق سیسیلی ایتالیا از شاخص ناهنجاری سلسله مراتبی و شاخص انشعابات استفاده کرده و دریافتند که تکتونیک فعال نظم شبکه زهکشی را برهم میزند و مقدار شاخصهای ناهنجاری زهکشی در حوضههای فعال از نظر تکتونیکی بیش از حوضههای با فعالیت تکتونیکی کم است. جیاکنیاِ و همکاران - - 2012 شواهد ژئومورفیک تکتونیک فعال را در منطقه سیراآلهامیناّ در جنوب شرق اسپانیا مورد بررسی قرار دادند که نتایج نشان از فعال بودن این منطقه از نظر تکتونیک در طی دوران پلیوستوسن، هولوسن و حال حاضر بوده است. اسماعیلی و همکاران - 1391 - به بررسی اثرات مورفوتکتونیک در نیمرخ طولی رودخانه واز با استفاده از شاخصهای ژئومورفیکْ پرداختند و به این نتیجه رسیدند که بیشترین مقدار SL در قسمت جنوبی حوضه و در مجاورت گسل بزرگ البرز شمالی است.کریمی و همکاران - 1395 -
با استفاده از شاخصهای مورفوتکتونیک، به بررسی تأثیر تکتونیک در تغییرات نیمرخ طولی رودخانه علامرودشت در جنوب استان فارس پرداختند و این نتیجه رسیدند که تکتونیک در شمال غرب حوضه تأثیر بیشتری در تغییرات نیمرخ طولی رودخانه داشته است. حوضه آبریز پلرود در شرق استان گیلان در دهستان رحیمآباد از شهرستان رودسر واقع شده است و در بخشی از رشته کوه البرز غربی که به کوهستان اشکور مشهور است قرار دارد. این حوضه با وسعتی برابر 1765 km2، ارتفاع متوسط 1720m و حداکثر ارتفاع 3734 m بین عرضهای جغرافیایی 36 œ 33 تا 37œ 6 شمالی و طولهای جغرافیایی 49 œ 46 تا 50œ34 شرقی واقع شده است - شکل . - 1 رشته کوه البرز یکی از مناطق فعال تکتونیکی و لرزهخیز در ایران به شمار میآید. وقوع بیش از صدها زمینلرزه طی 100 سال اخیر مؤید این مطلب است. هدف این پژوهش، شناخت ارتباط تغییرات سطح اساس دریای کاسپین، برخاستگی البرز، دینامیک رودخانه و فعالیتهای انسانی در عمیق شدگی آبراههها در سطح جلگه ساحلی است.
.2 مواد و روشها
این پژوهش بر پایه روش استدلال استقرایی و مقایسه تحلیلی متغیرهای موثر بر تغییر جلگه ساحلی و مصب رودخانه استوار است. نقش چند عامل موثر در عمیق شدگی آبراههها مانند سطح اساس دریا، تکتونیک، دینامیک رودخانه و عامل انسانی بررسی شده است و طی آن دادههای آماری و تصویری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. در این پژوهش، دادهها و اطلاعات مورد نیاز از نقشههای توپوگرافی1:50000، نقشههای زمینشناسی 1:100000، Dem منطقه با توان تفکیک 12/5 متر، عکسهای هوایی سال 1348 منطقه در مقیاس 1:20000 و تصاویر گوگلارث، دادههای دبی و رسوب رودخانه و مطالعات کتابخانهای و میدانی مورد استفاده قرارگرفته است. ابتدا نقشههای توپوگرافی و زمینشناسی منطقه در محیط نرم افزاری ARC GIS زمین مرجع و رقومی شد و سپس لایههای اطلاعاتی مورد نیاز از جمله لایههای آبراههها، لیتولوژی و گسلها، جبهه کوهستان و مرز زیرحوضههای مورد مطالعه به طور دقیق از نقشههای توپوگرافی و زمینشناسی و Dem منطقه مشخص گردید و نقشههای لازم ترسیم شد. نقشه شبکه زهکشی با رتبهبندی به روش استراهلر آماده شد
و نقشه گسلهای منطقه از نقشه زمینشناسی در مقیاس 1:100000ترسیم شد - شکل. - 2 سپس در تحلیل و ارزیابی وضعیت نوزمینساختی محدوده مورد مطالعه از شاخصهای ژئومورفیک از جمله: انتگرال هیپسومتریک - Hi - ، شاخص سینوسی جبهه کوهستان - Smf - ، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع دره - Vf - ، شاخص گرادیان رودخانه - Sl - ، شاخص پیچ و خم رودخانه - S - ، شاخص عدم تقارن حوضه زهکشی - Af - ، شاخص تقارن توپوگرافی - T - ، نسبت انشعاب - Rb - و شاخص تراکم شبکه رودخانه های حوضه - - استفاده شد. برای دستیابی به نتایج دقیقتر و ساده کردن تحلیل شاخصها، حوضه پلرود به 3 زیر حوضه - چاکرود، پلرود و پلرود اصلی - تقسیم شد. در آخر از ترکیب نتایج شاخصهای مورد بررسی از یک شاخص واحد به نام - Iat - جهت آنالیز نهایی تکتونیکی منطقه استفاده شده است. سپس برای رودخانه 5 نیمرخ عرضی در ارتفاعات مورد نظر -10 ، 5، 30 متر، کنیکَ - خط تغییر شیب - و کوهستان تعیین گردید و تمام نیمرخهای عرضی تهیه شده رودخانه پلرود از زیرحوضه 3 پلرود بدست آمد. در تحلیل نیمرخهای عرضی و طولی رودخانه و تشخیص میزان حفرشدگی مجراها، از نتایج شاخصهای ژئومورفیک استفاده گردید و حین انجام پژوهش با عملیات میدانی نسبت به تطبیق نتایج بدست آمده از منابع اطلاعاتی، ابزارها، مدلها و یافتههای تحقیق با واقعیات زمینی اقدام شد.
.3 بحث و نتایج و یافته ها
سطح آب دریای کاسپین در نتیجه تغییرات اقلیمی و سایر عوامل، نوسان داشته است. این نوسانها به طور مستقیم و غیرمستقیم در الگو و رفتار رودخانههای منتهی به آن تأثیرگذار بوده است - یمانی و همکار، . - 1389 در شرق گیلان عمدتاً رودخانهها دارای مسیرهای پرپیچ و خم میباشند، فاصله
