بخشی از مقاله
چکیده
امروزه تنها مفهومی که از عرصه های عمومی شهری به جای مانده، مسیرهایی برای ارتباط فضاهای خصوصی است که اهمیت بیش از اندازه سرعت، تکنولوژی و زمان، انسان معاصر را به حرکت سریع ماشینی در بین فضاهای خصوصی ترغیب می کند .نادیده انگاری ارزشهای اجتماعی، فرهنگی و هویتی نهفته در فضاهای شهری، سبب شکل گیری فضاهایی مردم گریز در ساختار شهری شده است که توانمندی مورد انتظار را نخواهند داشت تا محیطی پاسخگو و منعطف در برابر رفتارهای شهروندی باشد.
مطلوبیت فضاهای شهری با میزان تعاملات اجتماعی شهروندان متناسب است. جدا از مولفه های فردی، مولفه های کالبدی نیز در تعاملات اجتماعی افراد تاثیر باالقوه دارد. مولفه های کالبدی بستر شکل گیری روابط ساده و پیچیده اجتماعی است. افزایش تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری منجر به افزایش پایداری شهری و سرمایه های اجتماعی و کیفیت زندگی انسان و امنیت و حس تعلق به مکان در فضاهای شهری و همچنین همبستگی و پیوند اجتماعی و در نتیجه توسعه پایدار شهرها می شود.
فضای شهری مطلوب، فضایی است که محل رفت و آمد، مکث و توقف، استراحت و مراودات اجتماعی باشد. تحقیق حاضر سعی در فهم هرچه دقیق تر مفاهیم اشاره شده دارد و درصدد توسعه دانش طراحی و برنامه ریزی در فضاهای شهری جهت ارتقای روابط شهروندی و تعاملات اجتماعی شهروندان در جهت توسعه پایدار شهرها است. همچنین در این راستا به منابع و متون معتبر کتابخانه ای، اسنادی و شبکه جهانی اینترنت نیزارجاع شده است.
-1 مقدمه
فضاهای شهری به عنوان یک قرارگاه رفتاری، نقش مهمی در تأمین نیاز اجتماعی افراد، تعامل افراد با یکدیگر و توسعه روابط فردی و اجتماعی دارند. به باور مامفورد فضای شهری مسئولیت و مشارکت شهروندان را میدان می دهد و توان خودگردانی و کنترل درونی را به انسان ها می بخشد. فضای شهری بیش از سایر فضاها می تواند آرامش و امنیت، نظم و همیاری، تقویت عواطف و دانش همراه با زیبایی نمادین را برای رشد نیروهای بالقوه انسان و چهره انسانی بخشیدن به تمدن و فرهنگ تحقق بخشد. به اعتقاد بیکن فضای شهری به تلطیف عواطف مشترک جمعی انسان یاری می رساند و واجد کیفیت انسانی عاطفی است
با توجه به این که برخوردها و روابط اجتماعی در فضاهای شهری افزایش می یابد، بهتر است محیط کالبدی بتواند زمینه را جهت توسعه تعاملات اجتماعی افراد فراهم آورد. یکی از مهم ترین ابعاد فضاهای عمومی ایجاد فرصت هایی جهت تعاملات اجتماعی است.
در این تعاملات مردم رابطه قوی تری با محیط و جامعه خود برقرار می کنند و حس تعلق خاطر و هویت جمعی در آن ها تقویت می شود و این امر با شکل گیری شبکه های اجتماعی و افزایش حس مشارکت اجتماعی همراه است. در فضای عمومی امکان ارتباط چهره به چهره، گفت و گو، معاشرت های دوستانه، گردهمایی های مختلف، شرکت در فعالیت های اجتماعی و حس تعاون ایجاد می شود. انگیزه برای گردهمایی می تواند مختلف باشد از گفت و گوی صمیمی دونفره گرفته تا مقیاس بزرگتر عمومی شامل رسوم ها، آیین ها، نمایش ها، جشن ها، رویدادهای ورزشی و...مردم برای این به فضاهای همگانی می آیند که مردم دیگر را تجریه کنند..
در عصر حاضر به سبب رشد سریع جمعیت، وسعت شهرها و سرازیر شدن ماشین ها به شریان های اصلی شهر، فضاهای باز شهری تغییر شکل پیدا کرده، علاوه بر این عملکردهای سابق خود را از دست داده و معنا و مفهوم آن نیز دستخوش تغییرات بسیاری گشته است و این موضوع به چالشی مهم در شهرهای ایران تبدیل شده است.
می توان گفت شهر پایدار شهری است که به جنبه های کالبدی و فیزیکی شهرونیز توسعه های بهینه آینده شهر به ویژه درسنجش مسکن توجه داشته وازنظرکاربریهای شهری هماهنگ و منسجم عمل نماید ومشارکت شهروندان رادرمحل تمامی مشکلات شهری دارا باشد. لذا این نوشتار در پی آن است با باز تعریف فضای شهری و بررسی تاثیر تعاملات اجتماعی در این فضاها و بالعکس، در مسیر پرشتاب توسعه و گسترش مناطق و محلات نوین شهری، راهکارهایی به منظور تقویت تعاملات اجتماعی شهروندان در جهت شکل گیری پایدار این توسعه را پیش روی خلاقان معاصر این فضاهای جمعی ارائه کند.
-2 تعاملات اجتماعی
تعامل اجتماعی به معنای ایجاد رابطه بین دو نفر یا بیشتر است که منجر به واکنشی میان آنها شود و این نوع واکنش برای هر دو طرف شناخته شده است. بنابراین روابط بدون معنا در زمره این تعریف قرار نمی گیرند. البته تعاریف دیگری نیز برای تعاملات اجتماعی وجود دارد به عنوان نمونه، تعامل اجتماعی و برقراری ارتباط، می تواند یک موضوع فیزیکی، یک نگاه، یک مکالمه و ارتباط بین افراد باشد که خود مستلزم تعریف رویدادها و فعالیت های متناسب و در نتیجه نقش پذیری مردم در فضا و عضویت آنها در گروه ها و شبکه های اجتماعی است
اما آنچه ما در جوامع امروزی شاهد آن هستیم کاهش سطح ارتباط افراد با یکدیگر است. چنانکه با افزایش اندازه، وسعت شهرها، سرعت، تراکم و غیره، مدنیت، شهروندی و روابط اجتماعی به عنوان اصول اولیه شهری، تضعیف شد. به این ترتیب احساس جمعی اجتماع های محلی و وابستگی های احساسی به یک مکان در حال ناپدید شدن است
شناخت کافی از انسان و نحوه ارتباطش با سایرین و چگونگی آن می تواند در شکل دهی محیط برای برقراری بیشتر تعامل و ارتباط مؤثر باشد. افراد مختلف به سطوح مختلفی از تعامل اجتماعی تمایل دارند. تعریف سطح مطلوب تعامل، به طور ذهنی از گفته های مردم و به طور عینی از موضع گیری هنجاری نسبت به زندگی خوب به دست می آید. هر دو از تعریفی دارای ارزش بالا برخوردارند و دارای جهت گیری اجتماعی و سیاسی هستند.[2] تعاملات بین نژادی، بین سنی، بین جنسی و بین طبقاتی شناخت از یک سو نیازمند تحلیل محتوایی، مطالعه کمی و کیفی متناسب با زمان و مکان تک تک روابط اشاره شده در بالا و از دیگر سو نیازمند تحلیل فضایی عناصر تشکیل دهنده بستر شکل گیری این نوعروابط است.
-3 مولفه های موثر در تعاملات اجتماعی شهروندان
مؤلفه های فردی تأثیر مستقیمی بر تعاملات اجتماعی و روابط پایدار اجتماعی دارند و هر فرد متناسب با شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که در آن رشد کرده نوع و سطح خاصی از روابط را با دیگران و محیط انتخاب می کند. نقش مؤلفه های کالبدی و محیط فیزیکی به عنوان بستر شکل گیری روابط ساده و پیچیده اجتماعی را نمی توان نادیده گرفت. بنابراین در اینجا نقش و قابلیت های طراحی محیط کالبدی و کیفیت عملکردی فضا در ارتقای تعاملات اجتماعی تأیید می شود.
معیارهای عینی چون کیفیت عملکردی و فعالیت پذیری، نفوذپذیری و دسترسی، ارتباط مستقیمی با تعاملات اجتماعی دارند و به شدت بر تعاملات اجتماعی تأثیر گذارند، اما معیارهای ادراکی - ذهنی - ایمنی- امنیت و خوانایی - ارتباط ضعیفی با تعاملات اجتماعی دارند. همچنین مؤلفه های فردی تأثیرگذاری مستقیم و غیر مستقیمی بر تعاملات اجتماعی دارند
متغیرهای فردی از جمله مدت زمان سکونت- سن- میزان درآمد- جنسیت- تحصیلات- برخورداری از اتومبیل- حسب وضعیت فعالیت بر تعاملات اجتماعی موثر است
به باور الکساندر هویت هر فضا تحت تأثیر رویدادهایی است که در آن اتفاق می افتد.>9@ او معتقد است که الگوهای رویدادها که هویت فضا را بوجود می آورند لزوماً انسانی نیستند. آفتابی که بر لب پنجره می تابد هم رویداد است و درست مثل رویدادهای اجتماعی که در ما تأثیر می گذارد .کیفیت رویدادها و موقعیت هایی که در فضا فراهم می آوریم به فضا حیات می دهد. این رویدادها می توانند اجتماعی، فرهنگی، علمی و یا مراسمات آیینی و مذهبی و ... باشند و فضای عمومی همانند ظرفی که این وقایع و حوادث را در خود جای می دهد. در نتیجه می تواند حافظ خاطرات باشد و موجب شکل گیری حس مکان، خاطرات جمعی در افراد و ایجاد هویت جمعی شود.
فعالیت های متغیر درفضاهای عمومی، امکان وقوع، تناوب و مدت دوام آن ها بازتاب دهنده زندگی اجتماعی یک شهر بوده و پیش بینی رفتار اجتماعی شهروندان را ممکن می سازد و بر این اساس لازم است تا طراحی این مکان ها با تعریف هویت اجتماعی و موقعیت مرتبط باشد. تنوع عملکردی در این فضاها برای جذب افراد از اقشار مختلف و با خواست های متفاوت بسیار مؤثر است. عواملی چون اختلاط کاربری، سرزندگی، زیبایی بصری و نگهداری و مراقبت از فضا را به طور خاص، وعوامل دیگری چون، راحتی کالبدی، امکان نشستن و توقف کردن، دسترسی مناسب و امنیت، تناسب و خوانایی، تنوع و همگانی بودن فضا را نیز می توان از عوامل تأثیرگذار بر حضورپذیری و تعاملات اجتماعی دانست.
-4 فضای شهری
درحوزه ی شهری در بحث طراحی شهری، فضای شهری فضایی است حامل بار اجتماعی که به ماهیت مناسبات اجتماعی و سیاسی مربوط می شود. هر چقدر یک جامعه بسته تر و روابط آمرانه تر باشد، شکل گیری فضای شهری با چالش و مانع بیشتری همراه است. اما هر چقدر در یک جامعه جو دموکرات تری حاکم باشد، شکل گیری فضای شهری هویت معنایی بیشتری پیدا می کند. اگر فضای شهری را در قالب عناصر معمارانه در نظر بگیریم، در ایران با فضاهایی برخورد می کنیم که اطلاق فضای شهری به آن معنی دار است. مثل میادین تاریخی، برخی از خیابان ها، بازار، مساجد. در واقع فضای شهری فضایی است که ساکنان یک شهر بدون محدودیت سن و جنس بتوانند به تعاملات اجتماعی بپردازند. فضاهای شهری بسترساز هویتهای جمعی در یک جامعه می باشند. مکانهایی برای گفت و گو و هم اندیشی برای سنین مختلف است.
در واقع فضاهای شهری آن دسته از فضاهای باز عمومی موجود در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی می باشند. این فضاها در گذشته از لحاظ کارکردی و کالبدی از کارایی مناسبی برای زندگی برخوردار بوده اند. در حالی که در دوره معاصر برخی از انواع بسیار مهم فضاهای شهری فاقد کارایی لازم برای زندگی هستند و شواهد حاکی از آن است که نقش ارتباطی آن ها به صورت مهم ترین کارکرد و در برخی موارد تنها کارکرد آن ها درآمده است و در شهرهای بزرگ با وجود آن که مردم در طول روز برای جابه جایی در این گونه فضاها حضور دارند، اما به سبب وجود انواع آلودگی از قبیل آلودگی هوا، آلودگی صوتی و ازدحام و همچنین فقدان فعالیت های اجتماعی، حضور در این فضاها برای آنان نه تنها خوشایند نیست، بلکه از آن ها گریزان نیز هستند.
علاوه بر این، امروزه فضاهای شهری بسیار مناسبی برای بسیاری از فعالیت های مهم اجتماعی وجود ندارند. این مسئله مهم و قابل تأمل و البته از مهم ترین مسائلی است که فضای شهرهای کنونی ایران را تحت تأثیر قرار داده و کیفیت بخشی به فضاهای شهری را از یک راهکار به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل کرده است.
-1-4 ویژگی های فضای شهری
فضاهای شهری ویژگی های کالبدی و کارکردی متفاوتی در دوره های مختلف و بسترهای جغرافیایی و فرهنگی متفاوت به خود گرفته اند و از این رو تعاریف گوناگونی نیز از آن ها به عمل آمده است. نگاهی به این تعاریف و دیدگاه ها برای استخراج ابعاد مختلف یک فضای شهری نشان از دو عامل فرم - کالبد - و ماهیت - عملکرد - فضاهای شهری است
فضای شهری به ترکیبی اطلاق می شود که از فعالیت ها، بناهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اداری، تجاری و مانند آن و عناصر و اجزای شهری به صورتی آراسته، هماهنگ و واجد نظم و زیبایی و بالطبع با ارزش های بصری تشکیل می گردد و از نظر فیزیکی دارای بدنه های محصور کننده هست. به عبارتی فضای شهری جزئی از یک شهر است که به عنوان عرصه عمومی، تجلی گاه فعالیت های شهری است.
در حال حاضر هر گونه فضایی را نمی توان فضای شهری قلمداد نمود؛ چرا که فضای شهری دارای ویژگی هایی ارتباطی بوده و بخشی از ارگانیسم زنده شهر است که با شرایط اجتماعی، اقتصادی و فنی در حال تغییر، مرتبط است و در غیر این صورت بجز حفره ای در میان ساختمان ها و سایر اجزای شهری نخواهد بود . با این تعاریف فضای شهری امروزی حاصل نگرش توأم به هر دو بعد فرم - کالبد - و عملکرد - محتوا - ست و ضرورتاً فضای شهری را نه فقط باید از طریق ویژگی های زیبایی شناختی آن بلکه باید از طریق تحلیل مشخصه های محتوای آن مورد بازشناسی قرارداد.
- 5 فضاهای شهری، بستر تعاملات اجتماعی
فضاهای عمومی شهری در ایجاد تعاملات اجتماعی تأکید می کند. به باور او آنچه از یک شهر در ذهن بیشتر می ماند فضاهای عمومی شهر به ویژه خیابان ها و پیاده وری های آن است
