بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه بخش اعظم غذای انسان را گوشت و فرآوردههای طیور تشکیل می دهد. استفاده از آنتیبیوتیک ها، هورمونها و مکملهای غذایی جهت مصرف طیور به منظور تسریع رشد و ورود سریعتر به بازار عرضه می باشد و به تبع آن نگرانیهایی نیز در خصوص مصرف محصولات حاصله از این طیور را در بین مصرفکنندگان به وجود آورده است. برخی از این مواد در پوست، عضلات، چربی و بافتهای مختلف طیور ذخیره گردیده و می توانند مشکلاتی از جمله ایجاد مقاومتهای دارویی را برای مصرفکنندگان فراوردههای طیور ایجاد نمایند.
مقاله حاضر به بررسی جامع انواع داروها و مکملهای غیرمجاز مصرف شده در صنعت طیور کشور و تبعات استفاده از آنها برای مصرفکننده و روشهای تشخیص این ترکیبات در فراوردههای طیور میپردازد، همچنین راهکارهای لازم در خصوص کاهش استفاده از این ترکیبات در صنعت پرورش طیور و افزایش سلامت فرآوردههای غذایی طیور مورد بحث قرار خواهند گرفت.
مقدمه:
در سالیانی نه چندان دور، بسیاری از مردم در منازل خود مرغ و ماکیان پرورش می دادند و در صورت لزوم یکی از آنها را برای مصرف ذبح می کردند. اما با افزایش روزافزون جمعیت و توسعه زندگی شهری و صنعتی، امکان استفاده از روشهای سنتی پروش مرغ برای تامین نیاز مصرف کنندگان وجود ندارد. از طرفی، نمی توان منتظر ماند تا یک مرغ روال طبیعی و طولانی خود را برای رشد مناسب طی کند.
در این میان، مرغداری های صنعتی راه تبدیل جوجه های یک روزه به مرغی با وزن مناسب کشتار را کوتاه کرده اند. امروزه به مدد داروها و مکملهای غذایی برای تبدیل یک جوجه تازه از تخم در آمده به یک مرغ بین 45 تا 60 روز بیشتر زمان لازم نیست، اما آیا مکمل های غذایی، واکسن ها و داروهای مورد استفاده در صنعت پرورش دام و طیور می تواند سلامت مواد غذایی تولید شده از آنها را تحت الشعاع قرار دهد.
برای رشد مرغ فاکتورهایی لازم است که این فاکتورها به صورت مواد غذایی، گاهی اوقات داروها، واکسن ها و یک سری ترکیبات تقویت کننده و شاید هم محرک رشد به مرغ داده می شود. نقش واکسن ها در روند پرورش مرغ پیشگیری از ابتلا به برخی بیماری هاست و داروها نیز برای درمان طیور مبتلا به بیماری و در نهایت پیشگیری از تلفات آنها مورد استفاده قرار می گیرند. داروهای تقویت کننده و محرک رشد نیز طبیعتا باعث رشد و وزن گیری سریع تر مرغ می شوند.
متاسفانه گاهی برخی مرغدارها برای صرفه جویی در هزینه از داروهای تاریخ گذشته، تقلبی و داروهایی که مصرف آنها در داخل کشور ممنوع است استفاده می کنند که خطر بعضی از این داروها مشخص است. برای مثال ، سرطانزا بودن فورازولیدون ثابت شده و به همین دلیل مصرف آن ممنوع شده است. مواد غذایی و بعضی از موادی که به همراه غذا در اختیار مرغ قرار داده می شود، در بدن متابولیزه می شود و به شکلهای مختلف در می آید.
بعضی از این مواد در عضلات، بعضی در پوست و بعضی که در چربی حلال تر هستند در چربی باقی می مانند که به این مواد اکثرا باقی مانده دارویی گفته می شود. باقیمانده دارویی به ویژه درباره آنتی بیوتیک ها زیاد است و مصرف مواد غذایی که باقی مانده های دارویی در آن وجود دارد باعث افزایش ابتلا به بیماری هایی مانند سرطان می شود و از طرف دیگر سن ابتلا به این بیماری را کاهش می دهد.
همچنین در رشد و پرورش مرغ بعضی از مواد مثل بعضی محرک های رشد خاص و هورمون ها، غیرمجاز است که به دلیل قیمت بالا اصولا استفاده نمی شوند و یا مصرف آنها بسیار محدود است. ولی در صورت استفاده ممکن است باقیمانده دارویی آنتروژن ها در مواد غذایی مختلف مانند مرغ و گوشت، افزودنی ها و طعم دهنده ها و همچنین نگهدارنده ها، برخی عوارض هورمونی مثل ایجاد ظواهر مردانه در زنان را به دنبال داشته باشد.
طبق آمار ارائه شده در مقالات کنگره بیماری های طیور دانشگاه شیراز - 1381 - ، در بیش از 90 درصد مرغهای مورد آزمایش، باقی مانده های دارویی مشاهده شده است که همان موادی هستند که به دام و طیور داده می شود. لذا برای کاهش اثرات منفی ناشی از مصرف مرغهایی که با روش های غیرطبیعی پرورش یافته اند، از آنجا که مواد محلول در چربی در غده های چربی و زیر پوست تجمع پیدا می کنند، بهتر است مصرف کننده برای مقابله با اثرات ناشی از این گونه داروها از مصرف این قسمتها خودداری کند. همین طور کبد به این دلیل که محل متابولیزه کردن بسیاری از مواد است و ترکیبات بسیاری وارد آن می شود، بیشتر در معرض آلودگی قرار دارد. البته جگر به تنهایی مشکلی ندارد، بخصوص اگر سالم باشد و نظارت کافی روی آن انجام شود و باقیمانده دارویی در آن نباشد.
به دلیل رعایت نشدن بهداشت و عدم انجام به موقع واکسیناسیون و کافی نبودن نظارت فنی صحیح بر مرغداری ها، مرغدار برای پیشگیری از ضرر اقتصادی، گاه تا آخرین روزهای انتقال به کشتارگاه از دارو استفاده می کند، لذا مصرف دارو در کشور ما بسیار زیاد است و از طرف دیگر بسیاری از مرغداری ها در حالیکه باید از یک دامپزشک آشنا به داروها و عوارض آن به عنوان مسوول فنی استفاده کنند، به دلیل صرفه اقتصادی از افراد غیر متخصص که فقط در زمینه پرورش و این که چند درصد از چه ماده ای می تواند رشد را بیشتر کند ، استفاده می کنند و لذا نظارت مناسب برای جلوگیری از تقلبات در پرورش دهندگان مرغ، ماهی ، میگو و غیره وجود ندارد.
از طرف دیگر طبق قانون باید واکسیناسیون ضروری برای مرغها انجام شود تا در سنین بالاتر مریض نشوند و بنابراین مجبور به استفاده از دارو نباشند. اما متاسفانه مرغدارها تزریق این واکسن ها را به طور خودسرانه و ناقص انجام می دهند و در نتیجه مرغها بیشتر مریض می شوند و لذا بیش از حد مجاز دارو مصرف می شود ، در حالیکه از آنجا که موضوع واکسن طیور به بخش خصوصی واگذار شده ، این کار باید زیر نظر درمانگاههای خصوصی دامپزشکی انجام شود.
در این میان با رعایت پرهیز دارویی پیش از انتقال طیور به کشتارگاه می توان تا حد زیادی عوارض ناشی از داروها و ترکیبات شیمیایی مورد استفاده در مرغداری ها را کاهش داد. در حقیقت دارو نباید در مرغداری ها به مقدار زیاد مصرف شود. طبق بخشنامه سازمان دامپزشکی در صورتی که در مرغداری ها از فورازولیدون استفاده شده باشد، مرغها باید معدوم شوند و حتی اجازه فروش پیدا نکنند و درباره داروهای مجاز باید چندین روز قبل از کشتار، مصرف دارو قطع شود.
ولی متاسفانه بعضی از شبکه های دامپزشکی روی این قضیه حساس نبوده و آن را پیگیری نمی کنند و استدلالشان این است که مرغها در کشتارگاه بازبینی و در صورت وجود آلودگی حذف می شوند، در حالیکه طیور در کشتارگاه تنها از لحاظ میکربی بررسی می شوند و باقیمانده داروهای شیمیایی در کشتارگاه قابل تشخیص نیست و دامپزشک مجاز باید طبق فرمولی خاص که در اختیار دارد ، تایید کند که این مرغ سالم و قابل مصرف است.
اثرات بعضی از داروهای مصرفی پس از دو هفته از بدن پاک و مرغ قابل مصرف می شود ولی برخی داروها مثل فورازولیدون یا کلرامفنیکل که پس از مصرف تا مدت زیادی در جگر یا گوشت باقی می مانند، اثرات سرطانزایی بسیار بالایی دارند و بطور کلی ممنوع شده اند، اما در کشور ما عده ای این داروها را به صورت غیرمجاز وارد می کنند و در اختیار مرغداران قرار می دهند و مرغدار نیز خودسرانه این داروها را از دفاتر مرغداری یا جاهای دیگر تهیه و برای کاهش تلفات از آن استفاده می کند. بنابراین مصرف این داروها برای مرغدار توجیه اقتصادی دارد ولی برای مصرف کننده سرطانزا است.
در نهایت باید به این نکته توجه داشت که اکثریت افراد جامعه به عنوان مصرف کننده در سلامت مواد پروتئینی مورد مصرف خود نقشی ندارند، بلکه تنها با اعتماد و اتکا به حساسیت و توجه مسوولان امر امید می رود که مواد غذایی که در اختیار خانواده ها قرار می گیرد از هر نظر سالم و بهداشتی باشد.
تاریخچه استفاده از آنتی بیوتیک ها
در دهه 1940 دانشمندان دریافتند که افزودن آنتی بیوتیک ها و ترکیبات آنابولیک به غذای دام و طیور از طریق افزایش میزان پروتیین سازی موجب بهبود افزایش وزن در آنها می شود. درحال حاضر استفاده از هورمون در پرورش طیور گوشتی در بسیاری از کشورهای دنیا ممنوع است. به نظر می رسد ارائه آموزش های لازم در زمینه بهداشت مواد غذایی و روشنگری افکارعمومی در خصوص اینکه پیشرفت های حاصل در اصلاح نژاد، تغذیه، و کنترل بیماری ها در جوجه های گوشتی موجب افزایش سرعت رشد و کاهش دوره پرورش است، ضروری می باشد آنتی بیوتیکها مواد شیمیایی هستند که از میکروارگانیسمهایی مانند قارچهای میکروسکوپی و باکتریها گرفته می شوند و از ادامه زندگی سلولهای یوکاریوتها یا پروکاریوتها جلوگیری نموده و یا مانع تکثیر آنها می شوند.
اجزای سازنده آنتی بیوتیکها بسته به کاری که انجام می دهند متفاوت است. بیشتر آنتی بیوتیکها بر روی هر دو نوع سلول پروکاریوتها و یوکاریوتها اثر می کنند و به همین دلیل نمی توان همه آنها را از نظر درمانی برای انسان مورد استفاده قرار داد. آنتی بیوتیکها روی واکنشهای بنیادی یک سلول اثر می کنند. بعضی از آنها خاصیت ضد سرطانی دارند زیرا اثر آنها بیشتر روی سلولهایی است که در حال تقسیم سریع هستند و به همین دلیل باکتریها و سلولهای مغز استخوان که سازنده گویچه های سفید خون و گویچه های قرمز خون می باشند و همچنین سلولهای سرطانی در مقابل آنتی بیوتیکها حساسیت بیشتری دارند.
نگرانیهای عمده مربوط به حضور مواد آنتی بیوتیکی و شیمیایی در بافتها و فرآورده های حیواناتی است که مصرف انسانی دارند. با افزایش تولید فرآورده های دامی که مصرف انسانی دارند، ناگزیر مصرف داروها در این دسته از حیوانات افزایش یافته است. حدود %78-80 از حیواناتی که برای تولید فروردهآ های دامی مورد مصرف انسان قرار می گیرند تقریباً در بخشی از عمر خود و باقی عمر خود از مواد دارویی شیمیایی استفاده می نمایند.
و می توان گفت که در آیندهتقریباً %100 از این حیوانات در طول عمر خود دارو مصرف می کنند. نزدیک به 300 نوع از افزودنیهای غذایی در آمریکا وجود دارد که به عنوان مکمل رشد، در دامها مصرف می شوند. اگر چه این مواد باعث افزایش کارایی غذا می شوند ولی این داروها باید زمانی که دام نیازمند آنها است مصرف گردند و اگر در حد ناچیز و خیلی کم هم مصرف گردند و در جیره مصرفی انسان باقی بمانند می توانند باعث خطراتی برای انسان گردند.
بخاطر همین موضوع است که بعضی از کشورها مصرف اینگونه مواد به عنوان مکمل رشد را در جیره غذایی دامها و ظیور خود ممنوع نموده اند. مثل آلمان سوید و در بعضی از کشورها مثل آمریکا دوره ای برای ذبح دام و طیور،پس از مصرف اینگونه مواد در نظر می گیرند که به این دوره اصطلاحاً می Withdrawl time گویند. در این دوره دارو از بدن دام و پرنده دفع می شود . البته مدت زمان این دوره بستگی به نوع دارو، روش تزریق و سن حیوان دارد.
درسالهای اخیر شاهد باقی ماندن آنتی بیوتیکها هورمون ها وسایر داروها و مکمل های غذایی در مواد غذایی با منشأ دامی و طیور بودهایم که موجب مقاومت دارویی در بدن مصرف کنندگان می گردد. باقی مانده داروها و مواد شیمیایی درگوشت طیور یکی از چالش های جدی بهداشتی در ایران و سایر کشورهای جهان است. بدون تردید بیشترین میزان باقی مانده دارویی درگوشت طیور مربوط به آنتی بیوتیک ها است.
استفاده غیرقانونی از داروهایی که از فارماکوپه دامپزشکی طیور خارج شده اند، یکی از چالش های جدی مقامات بهداشتی کشور در امر تولید گوشت مرغ است. خطر انواع باقی مانده حشره کش ها و سموم دفع آفات در گوشت طیور نسبت به مواد غذایی با منشأ گیاهی کمتر است. به هر ترتیب احتمال وجود این مواد به صورت باقی مانده در بافت چربی و کبد بیشتر است. لازم است تذکر داده شود که هم بیماریهای دامی برای سلامت جوامع انسانی خطرناک هستند و هم روش های درمانی این بیماریها که در دامها و طیور بکار می رود زیرا باقیمانده های دارویی، مواد ضد باکتریایی، هورمونها و .... نیز برای بهداشت جوامع انسانی خطر ساز هستند.
ضمن اینکه وجود این باقیمانده ها بطور مستقیم برای انسان مضر هستند، سبب افزایش مقاومت عوامل بیماریزای باکتریایی به داروها و آنتی بیوتیکهای مشابه که مصرف انسانی دارند، می گردد. لذا باید به سلامت فرآورده های مورد مصرف در انسان توجه ویژه ای مبذول گردد، تا سبب بروزمشکلات مربوط به ایجاد مقاومت دارویی در انسان نگردد.
مواد غذایی و بعضی از موادی که همراه غذا در اختیار دام قرار داده می شوند، در بدن متابولیزه شده و به شکلهای مختلف در می آیند. بعضی از این مواد در عضلات، برخی در پوست و برخی در چربی حلال تر هستند که در چربی های بدن باقی می مانند.به این مواد اکثراً باقیمانده دارویی گفته می شود . مصرف مواد غذایی که باقیمانده های دارویی در آن وجود دارد باعث افزایش ابتلا به بیماریهایی مانند سرطان می شود و از طرف دیگر سن ابتلا به این بیماری را کاهش می دهد. خطر استفاده از بعضی از این داروها مشخص شده است. برای مثال، سرطانزا بودن فورازولیدون ثابت شده و به همین دلیل مصرف آن ممنوع شده است.
آنتی بیوتیکها از جمله ترکیباتی هستند که در صنعت پرورش دام، طیور و آبزیان جهت پیشگیری، تحریک رشد و یا درمان بیماریها به فراوانی مورد استفاده قرار می گیرند و مصرف بیش از حد، بدون نظارت کنترل شده، باعث ایجاد مقاومت در دامها و افراد مصرف کننده می شود و افراد به مرور زمان در معرض دریافت باقیمانده آنتی بیوتیکها از طریق مصرف این فرآورده ها قرار می گیرند و این منجر به افزایش مقاومت باکتریهای بیماریزای انسانی می گردد حتی بدون اینکه عامل بیماریزای دامی مستقیماً برای انسان بیماریزا باشد.
مثلاً زمانی که انسان به علت عفونت، آنتی بیوتیک درمانی می شود و نتیجه مطلوبی از این درمان دریافت نمی کند این امر می تواند نتیجه مقاومت دارویی در اثر وجود باقیمانده های دارویی در غذای مصرفی باشد. وجود باقیمانده های دارویی برمیکروفلور روده ای انسان نیز اثرات نامطلوبی می گذارد و باعث تجزیه و فروپاشی کلونی میکرو فلورها می گردد. باید به این نکته توجه داشت که اکثریت افراد جامعه به عنوان مصرف کننده در سلامت مواد پروتیینی مورد مصرف خود نقشی ندارند
