بخشی از مقاله
چکیده
در زمانهای که سنتهای ارزشمند اخلاق اسلامی در جوامع آن رنگ باختهاند، نیاز مفرط بشریت به نقشهی راه و راهبر، بیش از دیگر اعصار مشهود است. در میان الگوهای اخلاق، گزینش سیره سنت سالار شهیدان به عنوان نسخهای شفابخش بر دردهای انسان امروز، بهترین و مؤثرترین اقدام برای تغییر منش اخلاقی جامعه است. هدف از این پژوهش کاوش نقش امام بر تقویت انگیزشهای اخلاقی مردم زمان خود بوده است، به گونهای که بتوان برای حل شکافهای رفتاری موجود جامعه امروز با وضعیت مطلوب، و بسترسازی برای بروز رفتارهای اخلاقی از آن الگوبرداری نمود. پژوهشگر در این مجال فکری، با استمداد از کتاب 14 جلدی ارزشمند دانشنامه امام حسین - ع - که جامع تمامی منابع معتبر از سیرهی ایشان است، و تطبیق گزینیشی سیرهی امام با آیات کلام االله مجید، به استخراج راهبردهای تغییر رفتار، از طریق اصلاح مبانی عاطفی اخلاق پرداخته است.
بدیهی است بهترین روش تحقیق در این مجال، روش تحقیق محتوای کیفی خواهد بود. بنابراین پس از کاوش شخصیت اخلاقی امام - ع - و درک ویژگیهای اخلاقی ایشان، محقق به تحلیل و مرزبندی رفتار ایشان پرداخته و ، مؤلفههای کاربردی برای تغییر منش اخلاقی انسانها را از طریق معرفی ابعاد طرفی حلقهی اتصال میان شناخت و رفتار اخلاقی را انگیزش تشکیل میدهد مبانی عاطفی در منش اخلاقی امام شامل امیدواری به رحمت پروردگار، هوشیاری در برابر تعارض انگیزهها، اکرام روحیهی شهادتطلبی و ایثار، توکل، خوف و رجاء، عبرتآموزی، عبادت-دوستی، و معادباوری است.
واژه های کلیدی:تربیت اخلاق، انگیزه، عواطف، سنت امام حسین - ع -
مقدمه
امام حسین علیه السلام به عنوان اسوهی جاودان اخلاق اسلامی در سختترین شرایط حفظ اسلام، هنگامی که بوی شرک و نفاق تنفس خداباورانه را با دشواری مواجه نموده بود، با صفاتی چون سخاوت و کرم، تواضع و فروتنی، حلم، مهربانی و احسان نسبت به فقرا، فصاحت و بلاغت، قهرمانی در مبارزه با ظلم و ستم، شجاعت و ... در تاریخ بشر ردپایی از انسانیت و خلیفهاللهی به جای گذاشتند تا جایی که گاندیها پیروزی خود بر استبداد و دیکاتوری زمان خود را مدیون این انسان صالح و مقرب الهی میداند - امین،. - 100 :1373 صفت برجستهای که در ارتباط با تربیت اخلاقی در سیرهی امام حسین ع باید مورد توجه قرار گیرد، مصداق عینی بودن حضرت بر آیهی مبارکهی "محمد رسول االله، والذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم" - فتح: - 29 است؛ و این محقق نمیشود مگر از بصیرتی که به دنبالهی تقوا کسب فرقان - وسیلهی تشخیص حق از باطل - حاصل شده باشد. جریان کربلا، صحنهی جدایی حق از باطل است.
اکنون پس از گذشت 1400 سال از قیام حسینی، آنچه نجاتبخش جامعهی امروز است در دو گام خلاصه میگردد: اول اینکه جامعهی اسلامی ما در تمامی بافتها و اقشار آن باید از نظر گرایش افراد به معنویات و دینمداری آسیبشناسی شود؛ مادامی که بیماری به درستی تشخیص داده نشود، هرگونه تجویز ناصحیحی برای آن به تخریب هرچه بیشتر آن منجر خواهد شد. گام دیگر، اقدام در جهت اصلاح مشکلات اخلاقی است. و این همان تجویز و درمان بیماری است. الگوسازی قیام امام حسین و منش ایشان در درمان روند غیر اسلامی و غیر اخلاقی زندگی مردم زمان خود منوط به شناخت آفتهای اخلاقی است که متوجه جامعهی زمان امام است.
مشکلاتی که در جامعهی زمان امام حسین وجود داشت مشکلاتی چون عمل نشدن به حق، مرگ سنت و شکوفایی بدعت، نیرنگ پیشگی، فردمحوری، منفعت طلبی، گسترش تجملات، ضعف ایمان و... بوده است - واعظی، . - 61 :1381
مکاتب مختلف به دلایل متعددی چون محدودیت دایره علم آگاهی، ویژگیهای شخصی و شخصیتی بنیانگذاران آن مکاتب، وضعیت و مقتضیاتی که اطراف آنها را فرا گرفته، هرکدام به انسان از دیدگاهی نگریسته و بر آن اساس قالبی برای او ساختهاند. درنگرش اسلامی جهان هستی، طبق "حکمت بالغهی الهی" عالم بروز شایستگیها و کمالات است و هر موجودی به تناسب ظرفیت وجودی خویش، جلوههای حقیقی خود را در عرصهی هستی آشکار میسازد و در حد امکان نیروها و قوای ذاتی را به فعلیت میرساند؛ به تعبیر دیگر، تمام هستی خود را نشان می-دهد - امین، . - 231 :1376
مفهومشناسی الف. تربیت اخلاقی
فرایند درونی شدن ارزشهای اخلاقی و شکلگیری پایدار شخصیت انسان بر اساس ویژگیهای انسان کامل اخلاقی را بر عهده دارد. تربیت اخلاقی مسیر گذار از وضعیت موجود - دامنهای که مبدأ حرکت انسان است - به سوی قلهی کمال را نشان می-دهد و به انسان کمک میکند تا سیمای آرمانی انسان اخلاقی را در وجود خویش پدید آورد - عالمزاده نوری، . - 66 :1389
ب. سنت امام حسین - ع -
منظور از نّتس تمامی اقوال و افعال و تقریرات امام حسین علیه السلام است، - پیامبر - صلی االله علیه وآله - و امامان اهل بیت و حضرت زهرا - علیهم السلام - - گفته میشود. سنت قولی، به سخنانی گفته می شود که معصومان - علیهم السلام - بیان فرموده اند. سنت فعلی، عملی است که معصوم - علیه السلام - آن را به قصد تشریع انجام داده باشد. سنت تقریری آن است که کسی در منظر و مسمع معصوم - علیه السلام - کاری انجام دهد و یا سخنی درباره یک حکم شرعی به زبان آورد و یا اعتقاد خاصی را بیان کند و معصوم - علیه السلام - با علم و توجه، سکوت نموده، این سکوت به معنای صحه گذاشتن و امضای آن فعل یا قول یا عقیده است و سنت تقریری نامیده می شود - جباری، . - 40 :1390در تفاوت بین سیره و سنت باید گفت که سنت به تمامی اقوال، افعال و تقریرات اطلاق میشود، در حالی که سیره تنها بر افعال مترتب است - داوودی،حسینیزاده، . - 9 :1389 در قرآن کریم نیز این واژه به معنای طریقه و روش به کار رفته است.1
ج. سطوح نفس
در نگاه استاد مصباح یزدی، نفس حقیقت واحد است که در مقام تفصیل، سه بعد دارد - مصباح یزدی،:1394 ج : - 31 :2
الف. شناخت و بینش که همه جنبههای ادراکی نفس را دربر میگیرد.
ب. گرایش که دربرگیرنده میلها و گرایشهای خوب و انسانی، و میلها و گرایشهای پست و حیوانی است. روانشناسان دْ خَلَتْ سُنﱠهُ.1 الْأَوﱠلِینَ - حجر - 13/امیال و گرایشهای انسان را به چند مقوله جداگانه، مانند عواطف، احساسات، انفعالات و هیجانات تقسیم کردهاند
ج. کنش که عبارت از اعمال و رفتارهایی است که به وسیله عضلات و اعصاب بدن انجام میشوند. ما هر کاری انجام میدهیم به وسیله یکی از اعضای بدن صورت میگیرد؛ اما چون اعضای بدن و اعصاب تحت فرمان روح و قوای نفس قرار دارند، این رفتارها به نفس و روان نسبت داده میشوند.گاهی به جای سه واژه »بینش«، »گرایش« و »کنش« از واژههای »شناخت«، »محبت« و »قدرت« سخن به میان آمده است.در این مجال پژوهشی، نویسنده بر آن است تا ضمن کاوش مبانی اخلاقی سیره و سنت امام حسین - ع - ، به درک قلمرو شناخت اخلاقی از دیدگاه امام - ع - بپردازد و مؤلفههای لازم جهت تغییر شناخت انسانها در راستای سنت نبوی و الهی را استخراج کند؛ بنابراین سطح شناخت و بینش بیش از سطوح دیگر در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است.
د. نگرش، شناخت، انگیزش، رفتار
نگرش مرکب از سه عنصر شناختی، عاطفی - احساسی - و آمادگی برای عمل است؛ که این اجزای سهگانه با یکدیگر همبستگی دارند، بدین معنی که شناختهای فرد دربارهی چیزی، از احساسات و شور او دربارهی آن چیز و از تمایلات او برای عمل نسبت به آن چیز تأثیر میپذیرند. از طرف دیگر، تغییری که در شناخت شخص دربارهی چیزی رح نماید، در احساسات او نسبت به آن و در آمادگی او برای عمل و رفتار نسبت به آن تأثیر میگذارد. منظور از جزء شناختی نگرش، اطلاعاتی است که فرد در مورد موضوع نگرش دارد. جزء عاطفی شامل احساساتی است که موضوع نگرش در شخص برمیانگیزد یعنی موضوع خوشایند یا ناخوشایند باشد؛ همین جنبهی احساسی نگرشهاست که نقش انگیزشی بر رفتار دارد و اهمیت بعد احساسی را در نگرش مورد تأکید قرار میدهد. جزء آمادگی برای عمل، در نگرش حاکی از آن است که غالبأ نگرش نوعی آمادگی برای عمل ایجاد مینماید؛ یعنی نگرش شخص را آماده میکند تا در برخورد با موضوع نگرش رفتاری از خود نشان دهد - کریمی، . - 9 :1379
انگیزش فرایندی در انسان است که به او انرژی داده و قوای او را در جهت انجام کاری فعال نموده و تمایل به انجام عمل خاص را در او باعث میگردد. »انگیزش اخلاقی« نیز به معنای برانگیخته شدن درونی، برای جذب و اجرای فضایل و دفع و اجتناب از رذایل است - کاویانی و کریمی، . - 80 :1390در اصطلاح ساده و معمولی میتوان رفتار و حالت را به صورت ظاهری که انسان برای انجام عملی به خود میگیرد توصیف نمود - سارتر، . - 225 :1384 عمل، فعل فایدهبخش و فعالیتی هدفمند است. فکر، عقیده، دانش، بینش و گرایش انسان بهنگام عمل به منصه ظهور میرسد. با عمل، انسان ترفیع یافته و ظرفیتش مضاعف میگردد. از دیدگاه قرآن فقط در سایهی ایمان و عمل صالح می توان از خسران و زیان در امان ماند. پس هر فردی باید به عمل، بها دهد و از ضایع شدن و کم ارج پنداشته شدن آن جلوگیری نماید؛ نهایت تلاش خود را به کار بَرد تا عمل، مفید، ماندگار و بدون کوچکترین اثر منفی بیادگار گذاشته شده؛ و با عمل اصولی خود باعث اعتلای فردی و اجتماعی گردد.
روش تحقیق
روش مناسب این تحقیق، روش تحلیل محتوای کیفی است که در آن، محقق به دنبال آن است که از طریق بررسی ویژگی های یک متن، به سؤالات پژوهش در رابطه با آن متن پاسخ گوید .یعنی اطلاعات محتوا به عنوان پاسخی مستقیم به سؤالات پژوهش به کار میروند - هولستی،. - 72 :1373باردن مراحل مختلف تحلیل محتوا را همانند هر بررسی جامعهشناختی و تجربی شامل سه مرحله اصلی میداند:
1. تحلیل ابتدایی
2.به دست آوردن مواد اولیه تحقیق
3. بررسی نتایج استنباط و تفسیر
او مرحله اول را شامل سه ماموریت میداند : الف. انتخاب مدارکی که باید تحلیل شوند،
È. تنظیم فرضیات و اهداف
Ì. تعیین معرفهایی که تفسیر نهایی بر مبنای آنها خواهد بود - باردن، . - 35 :1374
یافتههای پژوهش
در این بخش به یافتههای پژوهش که پس از مطالعه و کاوش شخصیت امام حسین - ع - در کتاب 14 جلدی حاصل شده است، اشاره خواهد شد. بعد عاطفی مؤلفههایی خواهد بود، و ذیل آن، نمونههای روایی در سنت امام - ع - ، اعم از سیره قولی و فعلی، به عنوان شاهد روایی، و در نهایت رهآوردی که این مؤلفه به دنبال خواهد داشت، تحلیل و استنباط شده است.
