بخشی از مقاله
چکیده:
آگاهی از روش امام علی - ع - به عنوان وارث علم پیامبر - ص - و فردی از اهل بیت عصمت و طهارت ما را به استفاده ی صحیح و روشمند از قرآن کریم رهنمون می سازد چرا که ایشان بر اساس آگاهی بسیاری که براثر ملازمت و همراهی با رسول مکرم اسلام در مورد قرآن و احادیث داشتند نقشی ارزشمند در حوزه های مختلف دینی ازجمله تفسیر و تبیین واژگان قرآنی ایفا نموده اند.
ضرورت پرداختن به این موضوع وقتی دو چندان می نمایاند که بدانیم شمار قابل توجهی از روایات این امام همام در تفاسیر اهل سنت ذکر و به آن ها استناد شده است.
مقاله ی حاضر با روش توصیفی- اسنادی ابتدا روایات تفسیری امام علی - ع - را از این مصادر را استخراج نموده وسپس به گونه های مختلف تبیین واژگان از جمله بیان مصداقی، توصیفی، تمثیلی و....پرداخته ، ودر آخر چنین نتیجه می گیرد که امام در سخنان گوهر بار خود بسته به ظرفیت و فضای حاکم با روش ها و گونه های مختلفی قرآن را تبین نموده اند.
مقدمه:
در آن روزگار که عصر بیان بود و سخن، قرآن در قالبی بس زیبا و فصیح عرضه شد، علی علیه السلام در مقام فصیح ترین و بلیغ ترین سخنگوی زمان به ترسیم و تصویر شگفتی ها و زیبایی های این کتاب آسمانی پرداخت. این امام همام در جایگاه مفسر و نگهبان معارف قرآن، این برنامه هدایت را به خوبی معرفی کرد تا قرآن مداران و جستجوگران حقایق الهی، کتاب آسمانی خود را بشناسند.
علی علیه السلام قرآن را ریسمان محکم الهی، یادآور، صراط مستقیم و ...می داند که عجایب آن هیچ گاه فانی نشود و جویندگان از نوشیدن معارف آن سیراب نگردند، دریای عجایب آن تمامی ندارد و هیچ گاه رنگ کهنگی بر پیکر آن نساید.
محققان علوم قرآنی به اتفاق، وحدت نظر دارند که علی - ع - نخستین مفسر قرآن مجید است و جایگاه بلند و شامخ او در انس و آشنایی با حقایق و معارف قرآن انکارناپذیر است.
سیوطی مینویسد:»خلفای اربعه نخستین مفسران قرآن هستند ولی روایاتی که از سه تن از خلفای راشدین است بسیار اندک میباشد و اما آن چه از علی نقل شده بسیار است و از ابن مسعود نقل میکند که قرآن ظاهری دارد و باطنی و باطن و ظاهر آن نزد علی است
محمد عبد العظیم زرقانی - مدرس علوم قرآن در دانشکده اصول دین مصر - در کتاب»مناهل العرفان«گوید:»امام علی که رضوان خدا بر او باد بیش از دیگر خلفاء زیستند و با وسعت و گسترش یافتن مناطق اسلامی در زمان او نیاز مسلمانان به فهم علوم صحابه بیشتر از پیش گردید، از این رو منقولات از علی، بیشتر از دیگران است، افزون بر آن، غنای فکری و امتیاز علمی و اشراق و نورانیت قلبی آن حضرت را دیگران نداشتند، سایرین پیش از هر کاری به امور حکومتی پرداختند ولی او به علم و قرآن پرداخت
او میافزاید:وهب بن عبد اللّه بن ابی الطفیل نقل میکند که به هنگام ایراد خطبه علی حضور داشتم که میفرمود:
از من سئوال کنید، به خدا قسم که هر چیزی سئوال کنید پاسخ آن را میدهم، از من در مورد قرآن سئوال نمائید، به خدا قسم آیهای در قرآن وجود ندارد که شأن نزول و وقت نزول آن را میدانم و میدانم که روز نازل شده است یا شب، در زمین هموار یا کوه و تپه؟و نیز در روایتی آمده است.به خدا سوگند آیهای نازل نشده است مگر آنکه میدانم در چه موردی و در کجا نازل گشته است؟زیرا پروردگار به من دلی اندیشمند و زبانی پرسشگر عطا نموده است.« سوالی که ممکن است برای همگان پیش آید این است که چه مقدار از روایات امام علی - ع - ذیل آیات در مصادر اهل سنت بیان شده اند؟
امام بسته به شرایط و فضای حاکم قرآن کریم را به روش های گوناگونی تبیین می نمودندکه بخش قابل توجهی از آن ها در روایات تفسیری اهل سنت ذکر شده است، با این وجود امام گاه اصحاب خود را در مقام مجادله و مخاصمه با گژبینان از استدلال به آن برحذر می داشتند زیرا قرآن، پذیرای وجوه مختلفی است.
شماری از روایات تفسیری امام علی - ع - به گونه ای است که در تبیین آیات، تنها یک واژه یا برخی از واژگان آیه را معنی نموده اند. این روش غالباً در مواردی به کار رفته که ظاهر آیه، روشن به نظر آمده و گویا مخاطب نیازی به توضیح بیشتر نداشته، بلکه با بیان معنی واژگان دشوار، مفهوم آیه برایش آشکار شده است. در واقع این گونه روایات حکم ترجمه را دارند.
هدف از گردآوری این مجموعه ی حدیثی این است که با مراجعه با مصادر تفسیری اهل سنت و وجود روایات و سخنان گهر بار از این امام همام، مقام شامخ وی بیش از بیش برای همگان محرز شود.
لازم به ذکر است تبیین واژگان قرآن خود به گونه های مختلفی در کلام امام نمود یافته که در متن پژوهش مورد نظر بیان می گردند.
-1بیان ظاهری - تفسیری -
برخی از مفسرین و اهل نظر را رأی بر این است که تفسیر، بیان ظاهر است حال توضیح و شرح الفاظ ناآشنا باشد . - راغب اصفهانی، 1961، ص 48؛ زرکشی، 1391، - 14-15/1 یا بیان مفاد استعمال کلام بر مبنای ادبیات زبان و اصول عقلایی محاوره
روایات معناشناسی واژگان قرآن در این حوزه که توسط امام علی - علیه السلام - بیان شده گاه بیان گر اجزاء عقلی یک تصویر است و به دیگر سخن »مفهوم« را بیان می کند و زمانی یکی از افراد آن مفهوم را به تصویر می کشد یعنی »مصداق.«
در تبیین این سخن باید گفت به عنوان نمونه در آیه »فمن یکفر بالطاغوت «، مفهوم ظاهری »طاغوت« سرکشی و فراز خواهی و مصداق ظاهری آن سرکشان تاریخ می باشد. بر این اساس بیان ظاهری امام خود گونه های مختلفی دارد که برخی را بیان می کنیم.
.1-1توضیح واژگان بر اساس زبان و ادبیات عرب:
در این نوع امام معنای ظاهری واژه ای را با استفاه از استعمال عرب بیان می کند، به عنوان نمونه:از امام علی علیه السلام در معنی »رعد« سوال شد، امام علی - ع - فرمودند، این نزد عرب معلوم بوده و آن را می شناخته، سپس به شعر لبید استناد می کند که گفت: »فجعنی الرعد و الصواعق بال / سفارس یوم الکریمه النجد« - قرطبی، 1405ق، . - 192/2 رعد و صاعقه در آن روز کریم و بزرگوار بارانی در حالی که سوار بر اسب بودم مرا ترساند.
یَأَیهﱠاازامام الﱠذِینَ - ع - آیهءَامَنُواْی» قُواْ أَنفُسوَأَهْلِیکمُنَارًا« - تحریم - 6/ روایت شده: » علموا أنفسکم و أهلیکم الخیر - « جصاص، 5، - 364 : 1405 به خود و اهلتان خیر و خوبی را تعلیم دهید؛ می توان گفت مرادامام این است که با تعلیم و کسب خیر خود را از آتش حفاظت کنید، به عبارتی دیگر گویا امام به ابتدا و سرچشمه ی کردار نظر داشته اند.
همچنین در معنی »مشید« در آیه »قصر مشید« - حج - 45 / روایت شده که ایشان آن را به»کچ و ساروج« تبیین نمودند
.2-1تبیین بر اساس کاربرد متکلم:
گاه در معنا شناسی یک واژه از موارد استعمال متکلم استفاده می شود که این شیوه روش تفسیر قرآن به قرآن نامیده می شود، این شیوه در معناشناسی واژه ای، توضیح واژه ای است بر اساس کاربرد همان واژه در جایی دیگر که به وسیله آن لفظ و محتوا کشف می شود. مفسرین این شیوه را شریف ترین نوع تفسیر دانسته اند
علامه طباطبایی اساس تفسیر نزد پیامبر - ص - و ائمه - ع - را همین روش می داند.امام علی - ع - نیز گاه برای آشکار نمودن معانی و کشف حقایق وحیانی این روش را به کار برده اند.
امام علی - ع - گاه با کمک این روش و از کنار هم گذاشتن آیات پیرامون یک موضوع حکم مستقلی را استخراج می نمایند. حدیث استخراج »اقل حملدر« مورد خانمی که عُمَر حکم به رجم آن کرده بود، از این جمله است.
