بخشی از مقاله
چکیده
سرمایه اجتماعی یکی از بحث برانگیزترین مفاهیم علوم اجتماعی است که به ویژه در دو دهه اخیر و به طور خاص در محلات مسکونی مورد توجه قرار گرفته است. محلات مسکونی به عنوان مهمترین سکونتگاه هاي انسانی در شهرها، گروه هاي سنی و اجتماعی متفاوتی را شامل میشوند که از این میان، نوجوانان و کودکان اهمیتی مضاعف دارند. نوجوانان در سنی قرار دارند که خطرات و آسیب هاي اجتماعی بی شماري آن ها را تهدید می کند، زمان زیادي را در فضاهاي محله سپري می کنند و اصولا میل تعلق به محله در این سنین ایجاد می شود. به همین منظور در پژوهش حاضر با هدف شناسایی و ارزیابی شاخصهاي موثر بر سرمایه اجتماعی در محله مقدم تهران، این مفهوم از منظر نوجوانان محله مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا نخست به تعریف سرمایه اجتماعی و استخراج معیارها و شاخصهاي آن از دیدگاه نظریه پردازان مختلف پرداخته شده، سپس این معیارها به روش پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه بسته توسط نوجوانان ساکن محله مقدم مورد آزمون و پرسش قرار گرفته و در نرمافزار SPSS به روش تحلیل عاملی ارزیابی و تحلیل شده اند، نتایج نشان می دهند که در این محله، ویژگیهایی همچون اعتماد و احترام و مشارکت اجتماعی از اولویت بالاتري نسبت به سایر معیارها برخوردارند. در انتها نیز راهکارهایی جهت ارتقاء سرمایه اجتماعی در محله مقدم ارائه شده است.
.1 مقدمه
در دو دهه اخیر، سرمایه اجتماعی یکی از بحث برانگیزترین مفاهیم در علوم اجتماعی بوده است و پژوهش هاي زیادي درباره اثرات آن بر روي اعتماد، همبستگی اجتماعی، وضعیت تحصیلی، میزان جرم و جنایت و فساد، توسعه اقتصادي و .... انجام شده است. طرفداران آن ادعا میکنند که سرمایه اجتماعی ما را هوشمندتر، سالمتر، امن تر و ثروتمند ساخته و بهتر قادر به ایجاد حکومت دموکراسی عادلانه و پایدار است. حتی اگر یکی از این ادعاها نیز درست باشد، مطالعه سرمایه اجتماعی به نظر بسیار ارزشمند میرسد. در تحقیق حاضر نیز وضعیت سرمایه اجتماعی در بین نوجوانان یک محله مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته است.
واژه نوجوانی - معادل واژه - Adolescence همانطور که از خاستگاهش بر میآید به معناي رشد کردن به سوي رسش است و مفاهیمی مانند بلوغ و رسش عاطفی، اجتماعی، ذهنی و اخلاقی را در بر میگیرد - رضوي، . - 1388 اصطلاحی است که سنین بین 13 تا 19 سالگی را توضیح میدهد . - Kuhns, 2011: 3 - تعدادي از پزشکان برجسته و نظریه پردازان روانکاوي نوجوانی را وضعیتی میدانند که نوجوان در آن وضعیت دچار اختلال روانی است - فروید و دیگران، به نقل از ماسن و همکاران، . - 1384 نوجوانان در مقایسه با سایر گروه هاي سنی، حساس تر، آسیب پذیرتر و دچار فشار روانی بیشتر و عمیق تري هستند و رشد سریع و ناگهانی جسمی نوجوانان که می تواند از هماهنگی کمتري با رشد روحی و روانی آنان برخوردار باشد مسائل و آسیب هاي خاص خود را به همراه دارد - مهرداد، . - 1390 دور هم جمع شدن با همسالان براي ارتقاي احساسات نوجوانان اهمیت دارد. آنها نیاز دارند با دوستانشان باشند تا بیشتر درباره خودشان، نقششان در جامعه و ارزششان بیاموزند. در دوران نوجوانی، صحبت کردن به میزان زیادي افزایش مییابد . - Larson & Richards, 2013 - براي نوجوانان صحبت کردن اغلب یک فرصت است تا حریم رفتار قابل قبول را بیابند. آنها ترجیح میدهند از بزرگسالان دوري کنند. کودك با رسیدن به دوره نوجوانی افشاگریش در مقابل بزرگسالان کاهش مییابد در حالیکه در میان همسالان خود افزایش مییابد. - Raffaelli & . - Duckett, 1989 در مجموع نوجوانان نیاز به فرصتی براي تعامل و برخوردهاي اجتماعی روزانه با دیگر گروههاي همسن خودشان و به دور از دیگر گروههاي سنی دارند. آنها بیشترین رضایت را از برخورد با چالشهایی میگیرند که مهارتهایشان را ارتقا دهد و تکمیل کند. نوجوانان نیاز دارند تا ارتباط بین چالشها و احساس رضایت شخصی را پیدا کنند . - Virginia, 2006: 10 - براي نوجوانان مهم است که در برخی فعالیتهاي گروهی براي بهبود ارتباطاتشان با محیط مشارکت کنند و از فرصت معاشرت با همسالان و دیگر گروهها لذت ببرند تا مهارتهایشان را ارتقا دهند و مشکلاتشان را حل کنند . - Bredow, 2006 - اسکات و ویلیست نیز معتقدند که مشارکت نوجوانان در فعالیت-هاي فراغتی از اهمیت زیادي برخوردار است . - Scott & Willits, 1998 - در نتیجه با توجه به ویژگی هاي خاص نوجوانان و عدم وجود مطالعات مکفی در رابطه با این گروه سنی، مطالعه سرمایه اجتماعی از منظر نوجوانان از اهمیت بالایی برخوردار است به همین منظور در پژوهش حاضر سرمایه اجتماعی از دیدگاه نوجوانان محله مقدم تهران بررسی شده است.
.2 ادبیات تحقیق
.1.2 مفهوم سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی مفهومی جامعه شناسی است که در تجارت، اقتصاد، علوم انسانی و بهداشت عمومی جهت اشاره به ارتباطات درون و مابین گروهی از آن استفاده می شود. اگرچه تعاریف مختلفی براي این مفهوم وجود دارد، اما در کل سرمایه اجتماعی به عنوان نوعی ”علاج همه مشکلات“ جامعه مدرن تلقی شده است . - Portes, 1998 - سرمایه اجتماعی با مفاهیمی از قبیل جامعه مدنی و ارتباطات اجتماعی نیز پیوند یافته است - Adam and Roncevic, 2003 - و معطوف به ارتباطات اجتماعیِ میان مردمی است که به نتایج پرباري دست یافته است . - Szreter, 2000 - بحث سرمایه اجتماعی را شاید بتوان به سال 1831 نسبت داد، هنگامی که آلکس دوتوکویل براي بررسی دموکراسی در آمریکا به روابط انجمنی مردم در آمریکا که داوطلبانه و غیررسمی است پی برد که در برابر روابط رسمی و الزامآور نهادي اروپا پویاتر است - محمدي، :1384 مقدمه - . ولی اصل مفهوم سرمایه اجتماعی در مقالهاي توسط شخصی به نام هانیفن به کار گرفته شد . - woolcock, 1998 -
از نظر وي سرمایه اجتماعی شامل داراییهایی است که در زندگی روزانه افراد وجود دارند، مانند حسن تفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردي و روابط اجتماعی در بین افراد و خانوادههایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل میدهند. نظریه هانیفن براي نیم قرن مسکوت ماند تا در سال 1961 جین جاکوبز در اثر خود به نام »زندگی و مرگ شهرهاي بزرگ آمریکایی«، از سرمایه اجتماعی سخن گفت و نقش آن را در ارتباط با حفظ نظافت و برخورد با جرم و جنایت خیابانی در محدودههاي حومه و قدیمی شهري مطرح کرد وي با اشاره به چشم-هایی که خیابانها را مینگرند یا به بیانی دیگر اشاره به نقش همسایگان در ایجاد امنیت روانی شهروندان به نوعی مفهوم سرمایه اجتماعی را به کار میگیرد - محمدي، . - 100 : 1384 به نظر زیمل نیز فرآیندهایی نظیر تقسیم کار فزاینده، عقلانیت مفرط و نظایر آن سبب پیدایش دلزدگی و احتیاط در روابط اجتماعی موجود در کلانشهرها شده است. و نتیجه چنین شرایطی ناپایداري روابط و کاهش اعتماد اجتماعی است - پیراهی، . - 110 : 1388
سرمایه اجتماعی بر چند تعریف، تفسیر و کاربرد مختلف استوار است. دیوید هالپرن بیان میدارد که محبوبیت این مفهوم براي محققان تا حدودي به علت طیف وسیع نتایجی است که سرمایه اجتماعی میتواند توجیه کند . - Halpern, 2005 - گلن لوري اقتصاددان نیز مانند ایوان لایت جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 براي توصیف مشکل توسعه اقتصاد درون شهري به کار برد. آمریکاییهاي آفریقایی الاصل در محدوده اجتماعات خود فاقد اعتماد و همبستگی بودند، در حالیکه در بین آمریکاییهاي آسیایی الاصل و دیگر گروههاي قومی اعتماد و همبستگی وجود داشت. همین عدم وجود اعتماد و همبستگی میان سیاهان مبین نبود داد و ستد جزئی در میان سیاهان بود - رحمانی، . - 44 :1387 نظریه اجتماعی مارکسیستی فرض میکند که افراد به این دلیل با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند که منافع مشترك طبقه اجتماعی خود را تعقیب نمایند و نه به این خاطر که از کنار هم بودن لذت ببرند - فیلد، . - 50 :1386
پیر بوردیو مفهوم سرمایه اجتماعی را در دهه ي 1970 و 1980 گسترش داد. وي سرمایه را در سه شکل سرمایه اقتصادي، فرهنگی و اجتماعی ارزیابی میکند که سرمایه اقتصادي قابلیت تبدیلی به پول و ارز رایج را دارد و سرمایه فرهنگی در شرایط معینی، توانمندي تبدیل شدن به سرمایه اقتصادي را مییابد، حال آنکه سرمایه اجتماعی که برخواسته از التزام و وظیفه اجتماعی است، میتواند منبعی اساسی در تأمین و تبدیل سرمایه اقتصادي یا افزایش بهبود میزان آن باشد . - Bourdieu, 1986: 243 - از سویی دیگر، جیمز کلمن در کار خود بر بنیان نظم اجتماعی میپردازد و به نزدیکی جامعهشناسی و اقتصاد معتقد است. مفهوم سرمایه اجتماعی براي کلمن ابزاري بود براي تعیین اینکه چطور مردم همکاري بین خود را مدیریت میکنند - فیلد، . - 29 :1386 وي معتقد است سرمایه اجتماعی همان کارکردي را دارد که نظریه دست نامرئی در بازار اقتصاد کلاسیک داشت - محمدي، . - 54 :1384 کلمن واژگان سرمایه اجتماعی را نه با آن چه که هست، بلکه با آن چه که به وجود میآورد، تعریف میکند - پورجعفر، . - 17 :1388 به اعتقاد وي عواملی که سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی میشوند عبارتند از: کمک، ایدئولوژي، اطلاعات و هنجارها - کلمن، . - 476 : 1377
رابرت پاتنام نیز یکی از شناختهشدهترین مبلغان این مفهوم است که سرمایه اجتماعی را اعتماد و شبکههاي گسترده اجتماعی میداند که مشارکت را براي منافع چندسویه تهسیل میکند. پاتنام بین دو شکل از سرمایه اجتماعی تفکیک قائل شده و به الحاق و یا فراگیري از یک طرف و انحصار و تنهایی اشاره میکند. سرمایه اجتماعی انحصاري براي تقویت تعامل در حوزه محدود و خاص و ایجاد تحرك در همبستگی مناسب است و نوعی چسب و ملاط محکم جامعه شناختی در حفظ وفاداريهاي گروه و تقویت هویتهاي خاص به حساب می- آید. سرمایه اجتماعی فراگیر براي دستیابی به امکانات خارجی و اشاعه اطلاعات مناسب است که هویتهاي عام و تعامل متنوعتر و گستردهتري را تأمین میکند. . - Putnam, 2000: 22-23 -
به نظر فوکویاما، سرمایه اجتماعی با شعاع اعتماد، ارتباط تنگانگی دارد. هرچقدر شعاع اعتماد در یک گروه اجتماعی گستردهتر باشد، سرمایه اجتماعی نیز زیاد خواهد بود و به تبعیت از آن میزان همکاري و اعتماد متقابل اعضاي گروه نیز افزایش خواهد یافت - پورجعفر، :1388 . - 23 جان فیلد معتقد است آنچه میدانید مهم نیست، آنهایی را که میشناسید مهم هستند - فیلد، . - 9 :1386 هرچقدر افراد بیشتري را بشناسید و هرچقدر دید مشترك بیشتري با آنها داشته باشید، سرمایه اجتماعی غنیتري را خواهید داشت - همان: . - 7 پاکستون نیز سرمایه اجتماعی را متشکل از دو بعد پیوندهاي عینی میان افراد و پیوند ذهنی میداند . - Paxton, 1999 - سه عامل که دو بعد عینی و ذهنی سرمایه اجتماعی را در بر میگیرند: آگاهی از مسائل عمومی، اعتماد، پیوند ذهنی - رسمی یا غیررسمی - یا مشارکت هستند - موسوي، . - 77 :85
