بخشی از مقاله
چکیده
حرکت به سمت معیارهای حکمرانی خوب با هدف تضمین عدالت اجتماعی به عنوان یک الزام باید مورد توجه قرار بگیـرد، در این میان تحلیل توزیع فضایی خدمات و شاخصهای اقتصادی و اجتماعی در حال حاضر یکی از چـالشهـای مـدیریت شهری در پاسخگویی به شهروندان است. تا از این طریق مدیریت شهری با عمل آگاهانه در توزیع فضایی خدمات عمـومی و منافع اجتماعی، نابرابریهای فضایی را کاهش داده و کیفیت زندگی را ارتقا و توسعه پایدار شهری را تضمین نماید. در این تحقیق جهت تحلیل فضایی توزیع خدمات شهری منطقه دو شهرداری تهـران، بـا اسـتفاده روش ضـریب مکـانی (L.Qi) بـه تفاوت مکانی کاربریها در سطح منطقه دو پرداخته شده و وزن هر کاربری در سطح نواحی مورد ارزیابی قرار گرفته است.
کلمات کلیدی: کاربری اراضی، عدالت اجتماعی، حکمرانی خوب، مدل ضریب مکانی
مقدمه
حکمرانی خوب شهری، تلاشی است در جهت ارائه مدلی از مدیریت مطلوب و سـاز و کارهـایی ایـدهآل بـرای دولـتهـا بـه منظور رسیدن به جایگاهی که میتوان آن را »آرمان شهر « انسانی لقب داد. هشت ویژگی از طرف سازمانهای وابسـته بـه
سازمان ملل متحد همچون( United Nation Educational Scientific, Cultural Organization)UNDP UNESCO بـرای »حکمرانـی
خوب« عنوان شده است که عبارتند از: مشارکت، قـانون مـداری، شـفافسـازی، انعطـافپـذیری، وفـاق محـوری، عـدالت، کارآمدی، پاسخگویی.
با توجه به رهیافتهای فوق، حکمرانی خوب یک نقطه ایدهآل است که تحقق آن بسیار دشوار به نظـر مـیرسـد و تـاکنون تعداد اندکی از جوامع به معیارهای آن نزدیک شدهاند. با این حال حرکت به سـمت معیارهـای حکمرانـی خـوب بـا هـدف تضمین عدالت اجتماعی به عنوان یک الزام باید مورد توجه قرار گیرد (نوبری 1389، .(22در بررسی جغرافیایی شهرها بایـد ازایدئولوژی حاکم برشهرها، عدالت اجتماعی، کیفیت دسترسی مـردم شـهرها بـه نیازهـای اساسـی، مکـانگزینـی همـهی سازمانها و تاسیسات شهری مانند کارخانهها، پارکها و بیمارستانها، مناطق مسکونی تجاری و صنعتی، منـاطق فرهنگـی، فرودگاهها، ترمینالهای مسافربری و فضاهای آموزشی، درمانگاهها، محدودههای گذران اوقات فراغت، حوزههای اجتمـاعی و از دهها موضوع شهری با توجه به فضاهای شهری سخن به میان آورد(شـکویی1377 ،.(150 تحقـق عـدالت اجتمـاعی در شهرها در نهایت به رضایت شهروندان از شیوه زندگی خود منجر شده و به ثبات سیاسی و اقتدار ملی کمک شایانی خواهد نمود. از نقطه نظر جغرافیایی، عدالت اجتماعی شهر مترادف با توزیع فضایی عادلانه امکانات و منابع، بین مناطق مختلـف شهری و دستیابی برابر شهروندان به آنها است زیرا عدم توزیع عادلانه آنها به بحـرانهـای اجتمـاعی و مشـکلات پیچیـده فضایی خواهد انجامید (شریفی 1385 ،.(36 و از جهتی شهر مجموعه پیچیدهای از مناسبات و روابط انسانی با محیط است ( رهنمایی 1369 ،.(75 تمامی فضاهای شهری یا بخشی از آن به خاطر جای دادن شمار زیادی از ساختمانهـا، تجهیـزات، انسانها، ثروتها، فعالیتها از خصوصیات متعددی برخوردار است و از دیدگاهها و زوایای مختلف میتواند مورد توجـه قـرار گیرد(باستیه 1377، . (100 لذا مهمترین رسالت برنامه ریزان و مدیران شهری در این زمینه تلاش برای دستیابی به آرمان فرصت های برابر در دسترسی گروههای مختلف جامعه شهری به خدمات شهری و از بین بردن تضاد در تـأمین فـر صـت های آموزشی، بهداشتی، خدماتی و مانند آن است (حاتمی نژاد 1387 ، . (9 با توجه به تحولات عمده کلانشـهر تهـران در نیم قرن اخیر شامل افزایش جمعیت، گسترش فضایی -کالبدی، تحولات ساختاری و ظهور تمرکـز و همچنـین بـا در نظـر گرفتن رفع نابرابریهای ناحیهای به عنوان یکی از مسائل مهم سیاستگذاری در برنامه سوم توسعه کشور (نوربخش 1382 ، . (45 و از آنجایی که توزیع نامناسب و نابرابر خدمات در شهرها به علت جاماندن توسعه شهر از رشد آن میباشد، در حال حاضر یکی از چالشهای مدیریت شهری در پاسخگویی به شهروندان است. با بررسی میزان نابرابریها در توزیـع خـدمات و
2
شناسایی الگوی فضایی بیعدالتی در شهر میتوان پی برد که کدام یک از خدمات در وضعیت نامناسبتری هسـتند و بـی-عدالتیها بیشتر در کدام بخش و محلهی شهری تمرکز یافته است تا از این طریق، مدیریت شهری با عمل آگاهانه در توزیع فضایی خدمات عمومی و منافع اجتماعی، نابرابریهای فضایی را کاهش داده و کیفیت زندگی را ارتقا و توسعه پایدار شهری را تضمین نماید (داداش پور 1390 ، . (50 اگرچه منطقه دو شهرداری تهران در بین سایر مناظق 22 گانه تهران، از لحاظ استاندارد توزیع کاربری در مناطق شهری در وضعیت مطلوبتری قرار گرفته است .اما با وجـود ایـن توزیـع کـاربریهـا در نواحی نه گانه ایدهآل به نظر نمیرسد و این عامل ، پایداری این منطقه را با مشکل مواجه ساخته است . به همین منظـور برای رسیدن به یک وضعیت استاندارد و در راستای توفیق در عدالت اجتماعی به عنوان یکی از رهیافتهای حکمرانی خوب و شهر پایدار لازم است که به بررسی توزیع کاربریها در نواحی نه گانه منطقه2 نیز توجه شود.
اهداف تحقیق
این تحقیق در پی رسیدن به اهداف زیر می باشد:
بررسی و ارزیابی میزان سرانه کاربری اراضی شهری نواحی نه گانه منطقه دو شهرداری تهران. مطالعه و ارزیابی وزنی هر کاربری شهری در نواحی نه گانه منطقه دو شهرداری تهران.
روش تحقیق
روش تحقیق توصیفی به کار گرفته شده در این پژوهش از نوع کاربردی است. جهت تحلیل فضایی توزیع خـدمات شـهری منطقه دو شهرداری تهران، ابتدا با مراجعه به طرح جامع شهر تهران ، سرانه هـر یـک از کـاربریهـای بـه تفکیـک نـواحی استخراج و سپس با استفاده روش ضریب مکانی((L.Qi تفاوتهای مکانی هر کدام از کاربری نواحی منطقه مورد ارزیـابی قـرار گرفت.
جدول .(1) سرانه کاربری های منطقه دو به ترتیب نواحی
شرح ناحیه ناحیه دو ناحیه سه ناحیه
(متر مربع) یک چهار
تجاری 25512 88868 40032 61661
آموزشی 46751 70713 56218 60272
آموزش عالی 51539 19270 174082 146555
مذهبی 6241 8860 2972 5318
فرهنگی 1744 3595 8721 1169
جهانگردی 38177 7512 13191 57740
درمانی 47676 14400 95262 44203
تفریحی 1821 6164 376 756
ورزشی 12181 24082 3249 2100
اداری 69328 18971 35213 162170
فضای سبز 863966 1018382 591032 2047648
تاسیسات 90739 76011 42202 425333
حمل ونقل 36774 29928 8779 43504
بهداشتی 448 836 0 847
خدمات 479782 492 41289 420
اجتماعی
3
ادامه جدول (1)
ناحیه پنج ناحیه ناحیه ناحیه ناحیه نه
شش هفت هشت
112640 93494 41686 27155 35853
25995 24096 128664 25682 15839
164606 106 168380 65239 177
11004 7515 11016 2677 7814
426 2970 45973 869 0
24453 11095 15144 7879 12013
7763 15540 25022 10538 1754
0 610 1567 0 0
18261 2363 39409 31211 0
32100 121502 68849 5999 888
164893 25384 744846 182592 402706
15629 8505 29171 134038 3281
20844 29800 62298 20915 6194
747 0 0 46 282
4915 603 7803 0 469
منبع: طرح جامع تهران
منطقه مورد مطالعه
منطقه 2 شهرداری تهران با وسعتی معادل 64 کیلومتر مربع و نه ناحیه ،10 درصد از وسعت کلانشهر تهران را در بر مـی-گیرد و به عنوان یکی از مناطق 22 گانه تهران دارای کارکردی شهری میباشد. این منطقه به عنوان یکی از منـاطق بـزرگ شهرداری تهران از شمال به دامنههای جنوبی رشتهکوه البرز و از جنوب به خیابان انقلاب منتهی میگردد. محدودهی فـوق ، از غرب به منطقه 5، از جنوب به مناطق 9 و 10 و از شـرق بـه منـاطق 1، 3 و 6 محـدود مـیباشـد. جمعیـت منطقـه 2 شهرداری تهران در سال 1375 برابر با 249676 نفر بوده است و در سال 1385 به 322758 نفر میرسید. که بیانگر رشـد مثبت جمعیت (2/7) و مهاجرپذیری از دیگر مناطق به این منطقه میباشد. کـل خـانوار سـاکن در ایـن منطقـه 182894 خانوار میباشد.(مرکز آمار ایران، .(1375 -1385
4
شکل(:(1 موقعیت منطقه مورد مطالعه منبع: نگارنده
یافتههای پژوهش
با توجه به اینکه الگوی توسعه،شدیداً بر استفاده انواع مختلف کاربری تأثیر می گذارد، لذا هر گونه برنامه ریزی کـه بـرای شهر انجام می گیرد، باید در راستای توسعه باشد.
روش ضریب مکانی
ضریب مکـانی یکـی از روشهـای تحلیـل منطقـهای و بررسـی چگـونگی ارتبـاط آن بـا دیگـر منـاطق اسـت (Ratcliff 1993,150) و(حکمت نیا 1385 ، .(66 فرمول کلی ضریب مکانی بدین شکل میباشد:
(1)
در این فرمول L.Qi ضریب مکانی، Uei سرانه یک کاربری ویژه در یکی از نواحی منطقه، Uet سرانه کلکـاربریهـا در همـان ناحیه، NEi سرانه همان کاربری ویژه در منطقه، NEt سرانه کل کاربریهای منطقه میباشـد. ضـریب مکـانی یـک کـاربری عبارت است از نسبت سهم سرانه یک کاربری از کل سرانه یک منطقه شهری، به سهم سرانه همان کاربری در شهر از کل سرانه کاربریهای شهری، بدین ترتیب با تعیین ضریب مکانی یک کاربری، سهم و وزن سرانه آن را در یک منطقه(در ایـن تحقیق ناحیه) باسهم و وزن همان کاربری در کل شهر(در این تحقیق منطقه) میتوان مقایسه کرد .در این روش، ضـریب مکانی بیشتر از یک، نشاندهنده آن است که کاربری موردمطالعه، بطور مثال کاربری مسکونی در کل کاربریهای منطقـه وزنی بیشتر از وزن همان کاربریها در کل کاربری های شهر دارد (حکمت نیا 1385، (95 و (رفیعی 1371 ، .(55
