بخشی از مقاله
چکیده :
ایجاد انشعابات جدید در میان شیعیان، ادامهی نهضت ترجمه و رویایی اصحاب اندیشه با آراء و شیوههای استدلالی جدید در کنار واگذاری مقام ولایتعهدی به امام رضا - ع - ، دوران امامت ایشان را به مقطعی خاص در تاریخ تشیع تبدیل نمود. توجه ویژهی مؤلفان قرون متقدم به ثبت ابعاد مختلف زندگی آن حضرت تائیدی بر این مدعاست.
وجود این منابع، فرصت شناخت بیشتر آن حضرت و ارائهی تصویری شفافتر از ایشان را فراهم آوردهاست. با این حال به نظر میرسد وجه غالب کوششهای محققان در بررسی مناظرات امام رضا - ع - با علمای سایر ادیان، بر روش مناظرهی ایشان متمرکز بودهاست. این پرسش که امام - ع - مناظرات خود را با تأکید بر چه شاخصههایی پیش برده و در ورای آنها چه اهدافی را دنبال میکردهاست، پرسش اصلی پژوهش حاضر را شکل دادهاست.
یافتههای این تحقیق که به شیوهی کیفی و با تأکید بر تحلیل متن به انجام رسیده است، حاکی از آنست که امام رضا - ع - در مناظرات خود با علمای سایر ادیان، بر دو شاخصهی بهرهگیری از ظرفیت ادیان و اخلاقمداریِ دینی تأکید داشتهاند. امری که به واسطهی آن ایشان به اثبات حقانیت دین اسلام و نبوت پیامبر - ص - پرداختهاند. علاوه بر آن، اقرار مکرر علمای حاضر در مجلس مناظره به علم امام و پذیرش استدلالات آن حضرت، نه تنها اهداف مأمون را از برگزاری مناظره تأمین نکرده، بلکه جایگاه و مقام ایشان را در انظار خاص و عام تثبیت و برجسته نمودهاست.
مقدمه
مناظره در لغت به معنای با هم بحث کردن در حقیقت و ماهیت چیزی و با هم سوال و جواب کردن است.2 ابوعلی سینا هدف از مناظره را حصول علم میداند و معتقد است که با مناظرهفرد مُحِق، شناخته شده و دیگری را در راه صواب یاری میرساند.3 این شیوهی حصول علم و اثبات برتری رأی، که میتوان ریشههای آن را در نزد فلاسفهی یونانی جستجو کرد، با پیدایش علم کلام در جهان اسلام نیز رونق یافت. بدین ترتیب در قرون دوم و سوم هجری، نه تنها مناظرات دروندینی؛ بلکه مناظرات بروندینی فراوانی در اقصی نقاط سرزمینهای اسلامی شکل گرفتند.
مناظره هایی که در آنها بزرگان ادیان و یا اصحاب فرق مختلف، تمامی کوشش خود را برای اثبات برتری و حقانیت آراءشان به کار میبستند. مناظرهی امام رضا - ع - با بزرگان سایر ادیان در حضور مأمون عباسی از آن جمله است. امری که ابعاد مختلف آن در پژوهش هایی همچون »تحلیل گفتمان ادیان در مناظره امام رضا - ع - با علمای دین مسیح و یهود«،» 1مناظره درون دینی در اسلام با رویکرد مناظرات امام رضا - ع - 2« و »نگاهی بر شیوه مناظره امام رضا - ع - با بزرگان ادیان3« مورد توجه محققان قرار گرفتهاست.
این مقالات اگرچه در موضوع با تحقیق حاضر مشترکند اما مسألهای متفاوت دارند. با این حال، تمرکز بر روش مناظراتی امام - ع - و مغفول ماندن برخی از ابعاد، همانند شاخصهها و اهدافی که مورد تاکید ایشان در این مناظرات بودهاست، شکل دهندهی مسألهی پژوهش حاضر بودهاست. بر این اساس، در ادامه کوشش شدهاست به این پرسش که امام رضا - ع - مناظرات خود را با تأکید بر چه شاخصههایی پیش برده و در ورای آنها چه اهدافی را دنبال میکردهاست، پاسخ داده شود.
مروری گذرا بر بافت زمینهی مناظرات
در آغاز قرن سوم هجری، توسل مامون - ح: - 218-198 به تهدید و اجبار برای سپردن ولایتعهدی به امام رضا - ع - با اهداف متفاوتی همچون بهرهمندی از تکیهگاه و کسب مشروعیت، تحت فشار قرار دادن بزرگان عباسی، ممانعت از قیامهای علویان، جدایی امام - ع - از شیعیانشان، تخریب جایگاه آن حضرت در نزد پیروان و به تبع آن کاهش حامیان ایشان و نیز محدود سازی و تحت نظر داشتن آن حضرت انجام شد.4 از سوی دیگر او وارث خلافتی بود که در آن، با توجه خلفای پیشین به دستاوردهای علمی ملل دیگر، زمینه ی رونق نهضت ترجمه فراهم شده بود.5 اسلافش به تدریج، دانشمندان برجستهی سایر ادیان را مقرب خود ساخته و از این رهگذر در امور علمی پیشرفت هایی حاصل شده بود میتوانیم به این شرایط جایگاه علمی مامون در میان خلفای عباسی،2 آگاهی او به علومی همانند فقه و کلام3 و نیز بسط آراء بزرگان و متکلمان شیعه درخصوص علم امام را بیافزائیم.
در این صورت در مییابیم که در چنین بافتی، یکی از بهترین راهکارهای مامون برای لطمه زدن به جایگاه علمی امام رضا - ع - و به تبع آن حقانیت امامت ایشان، برپایی مناظره میان آن حضرت و دانشمندان برجسته بودهاست. از این روست که منابع دست اول، مناظرات فراوانی را از دورهی اقامت کوتاه مدت ایشان در خراسان نقل کردهاند.5 در این میان شاید بتوان گفت امیدواری او از رسیدن به منظور نظر، در ترتیب مناظره میان امام - ع - و علمای سایر ادیان، از حضور طولانی مدت مامون در بغداد و لمس تاثیرگذاری این علما در گسترش دامنهی علوم اسلامی متأثر بوده است
جالب اینجاست که در این چیدمان، آنچنان کوشش او معطوف به تخریب جایگاه امام رضا - ع - در نزد حامیانشان و مطرح نمودن خود به عنوان تنها مجری دین بوده،7 که این خلیفهی نامآور از توجه به نتایج احتمالی شکست امام - ع - غافل ماندهاست. نتایجی که در کنار به حاشیهراندن هستهی مرکزی گفتمان تشیع - امام - ، فروریزی جایگاه مامون به عنوان خلیفه ی مسلمانان آن روز جهان اسلام را نیز به دنبال داشته است.
1. در دوره منصور عباسی بیمارستانی به نام بیمارستان قدیم در بغداد بنا شد - سیریل الگود، تاریخ پزشکی ایران از ایران باستان تا 1934، ترجمه محسن جاویدان، تهران: اقبال، 1973، ص - 114 که در آن بیشتر خاندان بختیشوع که سریانی بودند، فعالیت داشتند. همین خاندان در ساخت بیمارستانی دیگر نیز قبل از آغاز خلافت مامون تاثیرگذار بودند.
2. دمیری در کتاب حیاه الحیوان خود آوردهاست: »در میان عباسیان کسی دانشمندتر از مامون نبود «. دمیری، کمال الدین، حیاه الحیوان الکبری، بیروت: دار القاموس الحدیث، ]بیتا[، ج1، ص.72 در کتاب تاریخ الخلفا نیز سیوطی ضمن برشمردن صفات و ویژگیهای مامون، این گونه میآورد که »در میان عباسیان کسی دانشمندتر از او به مقام خلافت نرسید
3. اگرچه از قرن دوم هجری میان متکلمان و اندیشمندان امامی درخصوص منبع علم امام اختلاف نظر وجود داشت، - منتظری، محمد، »امامت از دیدگاه اندیشمندان امامیه در مدرسه کوفه«، فصلنامه امامت پژوهی، تابستان 1392، سال سوم، شماره10، ص - 145-141 و این امر تا قرن سوم هجری نیز ادامه یافت با این حال شیعیان امامی در این امر که یگانه مرجع برحق تفسیر دین و کلام الهی ائمه - ع - هستند، با یکدیگر اتفاق نظر داشتند.
4. متاسفانه ترتیب زمانی مناظرات مشخص نیست. بنابراین تنها در قالب احتمال میتوان ناکامی علمای مسلمان در مناظره با امام - ع - را به موارد یاد شده افزود.
5. کوشش مامون برای دستیابی به چنین جایگاهی را میتوان در ماجرای محنه و شیوهی برخورد او با علما و بزرگان اهل حدیث پیگیری کرد
