بخشی از مقاله
چکیده:
مناظره از ابزارهای کارآمد متکلمان در اثبات حقانیت و رد آرای منحرف طرف مقابل است. این ابزار در پیشبرد حقانیت اسلام، یکی از مهمترین سلاحهای در دسترس معصوم - ع - بوده است. عصر امام رضا - ع - به دلیل گسترش فرقههای کلام اسلامی چون معتزله، اهل حدیث، مشبهه، مجبره و دیگران و نیز فعالیت ادیان دیگر، به سبب بستر مناسبی که حکومت وقت در قالب ترجمه متون عقلی و فلسفی فراهم کرده بود از حساسیت ویژهای برخوردار بود. این بستر مناسب، باعث ایجاد اوضاع متشنج فکری در جامعه شد و هر یک از ارباب فرق، تلاش در اثبات حقانیت خود داشتند.
تمایل مأمون به برپایی جلسات مناظره و دعوت از سران ادیان دیگر و نیز برخوردهای حضرت - ع - با بزرگان فرق، باب گفتگو و مناظره را گشود و فرصت مناسبی در اختیار ایشان - ع - قرار داد تا با بهرهگیری از شیوههای برهانی و منطق فکری به دفاع عقلانی از دین مبادرت فرموده و به تبیین حقایق دین و روشنگری در باب انحرافات عقیدهای بپردازند. استراتژی امام - ع - در مناظره، با تکیه بر اصل بهرهمندی از منابع مورد وثوق خصم در اثبات ادعا مبتنی بوده و در این راستا، با تلاش در دفاع عقلانی از دین در دفع شبهات موجود میکوشید.
مجموع تلاشهای به یادگار مانده از حضرت - ع - در باب مناظرات، فرصت مناسبی در اختیار اندیشمندان حوزه دین می دهد تا با الگو قرار دادن ایشان - ع - ، منطق گفتمانی خود را بر استدلال استوار نموده و در مقام پاسخگویی به شبهات برآیند.
واژگان کلیدی:
امام رضا - ع - ، سران ادیان، فرقهها، مناظره، روشهای برهانی.
مقدمه
اساس تبلیغ دین اسلام بر برهان و استدلال بنیان شده است. اثبات این ادعا به وضوح در قرآن بیان شده تا جایی که خداوند، در خطاب به کفار، ندای: »قل هاتوا برهانکم« - بقره، آیه - 111 را سر داده و به همه بشریت می فهماند که جوهره دین اسلام با اقامه دلیل و منطق آشکار استوار شده است. این منطق، به عنوان شاهراه رسیدن به حقیقت دین، مورد توجه پیامبر - ص - و سایر ائمه معصومین - ع - بوده است. نمونه بارز روش های برهانی و به کار گیری منطق استدلال در بیان حقائق دینی، بمنظور جلب توجه مخاطب جاهل و یا متعصب، در مناظرات معصومین - ع - از جمله مناظرات حضرت رضا - ع - مشاهده می شود. مجموعه مناظرات در دسترس، از چنان توان علمی برخوردار است که می توان از آن به عنوان نقشه راه، در ترویج مذهب شیعه در برخورد با مذاهب موجود و یا نحله های انحرفی بهره جست و ایندقیقاً، همان چیزی است که معصوم - ع - در صدد دست یابی به آن بوده است.
مأمون با تشکیل جلسه مناظره، و دعوت از نام آوران این فن ، هدفی جز خراب کردن وجهه امام - ع - و تضعیف مقام علمی ایشان نداشت؛ شیخ صدوق دراین باره می نویسد: »مأمون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می داد تا حجت آن حضرت را به وسیله ی آنان از اعتبار بیندازد و این، به جهت حسد او نسبت به امام و منزلت علمی واجتماعی او بود؛ اما هیچ کس با آن حضرت روبرو نمی شد جز آن که به فضل او اقرار کرده، به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می شد، ملتزم می گردید
حضرت رضا - ع - نیز به فراست از این نیت مأمون، با خبر بود، از اینرو به فرستاده مأمون فرمود: »قل له: علمت ما اردت. به مأمون بگویید نیت تو را دانستم« - صدوق،1372، جلد اول:. - 315 لذا به گواهی تاریخ، سرانجام مناظرات، به شکست مأمون و تقویت جایگاه ارزشی امام رضا - ع - ختم شد.
هر چند در باب مناظرات حضرت - ع - ، آثار فاخری به جامعه علمی تقدیم شده است؛ اما در این مجال، نگارنده مقاله سعی دارد تا به بررسی تأثیر مناظرات حضرت رضا - ع - بر روش های برهانی در دفاع از دین بپردازد و به این سؤال اساسی پاسخ دهد که چگونه حضرت توانسته است در قالب مناظره بر بزرگان ادیان دیگر و نام آوران مسلمان عرصه مناظره، فائق آمده و پرچم اسلام را برافراشته نگاه دارد؟
معنای لغوی و اصطلاحی مناظره
مناظره در لغت، واژه ای از ریشهنظِرَ«» به معنای دیدن با چشم است لغویین ضمن اشاره به این معنا، اضافه کرده اند که این کلمه توسعه معنایی یافته و در نتیجه همین توسعه معنایی، این عبارت، به مفهومتدبّر پیرامون یک موضوع نیز به کار رفته است دهخدا نیز، مناظره را به معنی جدال کردن، با هم بحث کردن، با هم سؤال و جواب کردن، آورده و افزوده است که این واژه در معانی فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی، مجادله و نزاع با همدیگر و نیز بحث با یکدیگر در حقیقت و ماهیت چیزی به کار رفته است
در اصطلاح، مناظره، مکالمه و گفت و گویی دو طرفه است که هر یک با استدلال و ارائه براهین سعی می کند برتری و فضیلت خویش را بر دیگری به اثبات برساند زیرا در آن، بین دو چیز بر سر برتری و فضیلت خود بر دیگری، نزاع و اختلاف لفظی درمی گیرد و هر یک با استدلالاتی خود را بر دیگری ترجیح می دهد و سرانجام یکی مغلوب یا مجاب می شود
بنابراین، مناظره، به جلساتی اطلاق می شود که در آن حداقل دو نفر در حضور فرد یا افرادی به عنوان داور، درباره موضوعی بحث می کنند. این نوع از مناظره، »مناظره رسمی« نامیده می شود
مفهوم شناسی برهان
برهان در لغت به معنای دلیل و حجت آمده که از ماهیت آن فاصله انداختن بین دو چیز است - ابن منظور، 1405،جلد سیزدهم سوره بقره، محکم ترین دلیل و حجت را برهان دانسته است به عبارتی، وقتی در مقابل خصم، دلیل و برهان اقامه می شود، در حقیقت آن شخص، در صدد جدا کردن رأی و نظر خود از طرف مقابل برآمده است. این شیوه از جمله کارآمدترین روش های چیره شدن بر خصم محسوب می شود که تأثیرات فراوانی برجای می گذارد.
حضرت رضا - ع - با ذکاوت و درایت الهی، با به کارگیری روش های برهانی در مناظرات، ضمن پاسخگویی به سؤالات سرآمدانی چون جاثلیق، رأس الجالوت و صابئین، آنان را در برابر منطق استدلالی خود، ناتوان و مجبور به اعتراف و یا سکوت از سر ناچاری نموده است.
مناظره ابزار کارآمد عصر امام رضا - ع -
عصر امام - ع - به دلیل تشتت اندیشه ها، دوران بسیار بغرنجی بوده است، زیرا؛ استقرار اسلام در سرزمین های وسیع به سبب گسترش فتوحات، باعث شد تا مسلمانان با فرقه های گوناگون و دانشمندان مذاهب دیگر مواجه شوند که به دنبال آن، مباحث عقیدتی و کلامی در میان آنها شایع گردد. توصیه قرآن و سخنان پیامبر - ص - به فراگیری علم، سبب شد به موازات پیشرفت های سیاسی و عقیدتی مسلمانان در کشورهای مختلف، علوم کشورهای بیگانه به جامعه ی اسلامی راه یابد و کتب علمی از یونان، مصر، هند، ایران و روم به زبان عربی ترجمه شود ترجمه آثار فلسفی یونان و مباحثات عقلی که در اواخر قرن اول هجری و بعدها دردوران خلفای عباسی، به ویژه در زمان مأمون که مقارن با حیات امام رضا - ع - بوده است موجب شد تا بحث های عقلی و فلسفی توسعه یابد، کار ترجمه متون فلسفی از چنان جایگاه با ارزشی برخوردار بود که مأمون در این راه پول بسیاری خرج کرد بطوری که منقول است مأمون در مقابل وزن کتاب های ترجمه شده طلا می داد و به قدری به ترجمه کتاب ها توجه داشت که روی هر کتابی که به نام او ترجمه می شد علامتی می گذاشت و مردم را به خواندن و فراگرفتن آن علوم تشویق می کرد و با حکما خلوت می نمود و از معاشرت با آنها اظهار خشنودی می کرد این تلاش و نیز گرایش خلیفه به عقل گرایی محض معتزله، باعث شد تا گروهی برآن شدند تا حقایق دینی را فقط از راه تعقل تحصیل کنند همین حمایت موجب توسعه این اندیشه در جامعه اسلامی شد. عده ای از مسلمانان به نام مشبهه، به سبب پیروی نکردن از تعالیم اهل بیت - ع - پیرامون ذات خداوند دچار اشتباه شده و قائل به تشبیه خداوند به مخلوقات شدند گروهی از غالیان نیز در تشخیص بین مقام امامت با مقام الوهیت دچار انحراف شده و همچون یونس بن ظبیان اعتقاد به الوهیت امام رضا - ع - داشتو همچنین درگیری بین دو گروه قطعیه که بر امامت امام هشتم اصرار و
