بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از ابزارهایی که برای اثبات حق وجود دارد، مناظره استاصولاً. بحث بر سر اینکه حضرت امام رضا - ع - با چه روش تبلیغی به مناظره میپرداختند، از مباحثی است که پاسخ به آن میتواند الگویی برای مبلغان دینی قرار گیرد. در این مقاله با مطالعه زندگی حضرت امام رضا - ع - سعی شده است به این سوال پاسخ داده شود. یافتههای تحقیق نشان میدهد که آن حضرت با سعه صدری که داشتند، در مناظرات احترام طرف مقابل را نگاه میداشتند.
همچنین، برای اثبات حقیقت طرف مقابل را به پرسش کردن دعوت میکردند. آن حضرت با شیوایی کلامی که داشتند، با استناد به منابع قابل قبول طرف مقابل حقیقت را بیان مینمودند. بنابراین روشهای کاربردی حضرت امام رضا - ع - در مناظراتش میتواند الگوی تبلیغی برایمبلّغان دینی قرار گیرد. از آنجا که پژوهش حاضر، ماهیت مفهومی و نظری دارد و منبع اصلی آن مناظرات حضرت امام رضا - ع - و دیگر آثار مرتبط با موضوع است، روش پژوهش توصیفی تحلیلی با تأکید بر بعد نظری میباشد.
مقدمه
اگر مبلّغان فداکار و با اخلاص، در طول تاریخ، بار سنگین پیام رسانی و آگاه نمودن مردم مسلمان را بر دوش نمی کشیدند در این زمان، پرچملااله »الاّ اللّه و محمّد رسول اللّه« در مناطق مختلف جهان برافراشته نبود. تاریخ اسلام نمونه های بارزی از تلاش های علمی بزرگان دینی را در خود ثبت نموده، که هر یک در راستای تبیین اندیشه خود و زدودن سوء تفاهمات، همچنین تعامل علمی بیشتر و نمایان شدن نقاط مشترک به مناظره نشسته اند.
مناظره از سنت های نیکویی است که در فرهنگ اسلامیاز اهمیّت ویژه ای برخوردار است. قرآن از مسلمانان می خواهد تا از جدل و بحث های بی ثمر خوداری کنند و آنان را به مناظره توصیه فرموده است؛ »ولا تجادلوا اهل الکتاب إلا بالتی هی احسن« - قرآن، :1338 عنکبوت، 46 - یا ادعُ» الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن... - «همان: نحل، - 125 اگر چه امروزه مناظرهها گاهی با مجادله و حتی مشاجره تفاوتی ندارد، اما همواره در طول تاریخ تفکر فلسفی و حتی تاریخ اندیشه سیاسی و عمل سیاسی، مناظره جایگاه خاصی داشته است.
از مناظره سقراط با طرفداران سفسطه گرفته، تا مناظره افلاطون با هواداران پارمیندس در یونان باستان و از مناظره اشاعره و معتزله در تاریخ اندیشه اسلام تا مناظره اصولیون و اخباریون در تاریخ اسلامی کار ویژه مناظره ناظر بر رونمایی از ذات و جان سخن حریف بوده است. مناظرهها همواره جزئی از ذخایر معرفت و اندیشه بشری محسوب میشوند. زیرا اگر مناظرههایی رخ نمیدادند، امروزه نمیتوانستیم میان فلسفه قارهای و فلسفه تحلیلی، اندیشه رئالیستی و اندیشه ایدهآلیستی و همچنین تفارق میان فلسفه و کلام فرقی بگذاریم.
در تاریخ تفکر اسلامی نه تنها مناظرههای دانشمندان همواره مولد اندیشههای نو بوده است، بلکه گاهی از فراسوی زمان و از فواصل سالهای متمادی، مناظرههای جاندار و دورانسازی میان اندیشهها درمیگرفته است. ایراد امام محمد غزالی بر ابن سینا، مناقشه فخر رازی بر اندیشه مشائی و همچنین دفاع خواجه نصیرالدین طوسی از فلسفه سینایی در طول 200 سال از تاریخ فلسفه اسلامی، باعث ماندگاری و نیز زایش زوایای جدیدی در بستر تمدن اسلامی شد و همین مناظرات علمی بود که ایران را به مثابه قطب اندیشه اسلامی در عالم اسلام مطرح کرد.
سوال های تحقیق
1. آیا روش تبلیغی حضرت امام رضا - ع - در مناظراتش می تواند الگویی برای مبلغان دینی قرار گیرد؟
2. حضرت امام رضا - ع - در مناظرات خود از چه روش های استفاده می کردند؟
3. حضرت امام رضا - ع - در مناظرات چه هدفی داشتند؟
اهمیّت و ضرورت موضوع
در روزگار ما که رشد فکری و علمی توسعه یافته، مناظره بهترین تبلیغ برای روشنگری و شناساندن حقیقت مبین اسلام است. در قرآن آیات بسیاری وجود داردکه اهمّیت این موضوعرا می رساند. اکنون که کفّار برای نابودی اسلام متحد شده و قصد دارند تا با استفاده از ابزارهای تبلیغی، مردم مسلمان را از راه مستقیم منحرف سازند، چه کسی ضرورت و لزوم استفاده از روش های صحیح تبلیغی را برای دفاع در مقابل این هجوم فرهنگی انکار می کند؟
با استفاده از سلاح تبلیغی مناظره است که نقشه های شوم جهان خواران نقش بر آب و توطئه های شیطانی آنان خنثی می شود. بنابراین تردیدی در ضرورت آننیست و باید با توکّل به خدا و با اراده ای استوار، مخلصانه در این راه بزرگ قدم گذاشت. از طرفی دیگر روش مناظرات ما با پیروان ادیان و مذاهب، باید به صورت منسجم، حساب شده، با برنامه ریزی وسیع وهماهنگ عملی گردد. لذا؛ برای آگاهی از روش های تبلیغی در مناظره، بررسی روش تبلیغیمناظرات حضرت امام رضا - ع - از اهمیّت ویژه ای برخورداراست.
پیشینه تحقیق
از همان آغاز آفرینش، مناظره از اساسیترین ابزارهای ارتباط جمعی انسانها برای تفهیم و تفاهم بوده است. تاریخ ادیان توحیدی نشان میدهد که پیامبران بزرگ الهی نیز همواره در موقعیتهای گوناگون تبلیغی از این ویژگی عمومی و فطری بشر بهرههای فراوان بردهاند. احتجاج حضرت نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط، شعیب، موسی و عیسی - ع - با کافران قوم و مخالفان فکری خود، در قرآن آمده است.
احتجاجهای پیامبربزرگوار اسلام - ص - با مشرکان عرب، مسیحیان نجران، یهودیان، مادّیون و منکران معاد در بسیاری از آیات و منابع حدیثی انعکاس یافته است - طبرسی، :1403 ج 1، 28 و. - 29 پس از پیامبر بزرگوار اسلام - ص - ائمه معصومین - ع - نیز این نهضت ادامه دادند. مناظره حضرت علی - ع - با دانشمندان یهود درباره خدا و صفات او، گفتگوی امام حسن - ع - با معاویه و دیگر شامیان، گفتگوی حضرت امام باقر - ع - با خوارج و مناظرههای امام صادق - ع - و شاگردان ایشان با زندیقان در تاریخ شهرت بسزایی دارد.
یکی از ویژگیهای شاخص عصر امام رضا - ع - تکثر در فکر، عقیده و مذهب میان دانشمندان و حتی عوام است، که بخش عمدهای از این اختلافها در عملکرد خلفای عباسی بهخصوص مأمون ریشه داشت. شکلگیری و رشد نهضت ترجمه به خواست مأمون، گسترش بیسابقه سرزمینهای اسلامی، ورود افراد تازهمسلمان، طرح سؤالها و شبههها و محرومیت مردم از معارف حقیقی اسلام بهدلیل جنایتهای عباسیان بر ائمه موجب گسترش انحرافها، التقاط و عقاید باطل در میان مسلمانان شد.
اگرچه نمیتوان اهداف سیاسی را از این اقدام مأمون از نظر دور داشت، اما بههر حال نمیتوان منکر این واقعیت شد که تلاش مأمون برای حضور امام رضا - ع - در مناظرههای گوناگون با نمایندگان سایر فِرَق و مسالکِ درون اسلام و مناظره با نمایندگان سایر ادیان، فرصت مناسبی را فراهم آورد تابُعد علمی امامت امام رضا - ع - برخلاف انتظار و هدفِ مأمون، آشکارتر شود و شهرت و حقانیت امام رضا - ع - ابعاد جهانی به خود بگیرد. البته محدود بودن وسایل ارتباطی آن زمان مانع از آن شد که تأثیر توفیق امام رضا - ع - فراگیرتر و پایدارتر شود؛ اما حضور صاحبان فکر و اندیشه در دربار مأمون که محل برگزاری بیشتر این مناظرهها بود، بار دیگر منزلت امام - ع - را بهمثابه ذخیره الهی و معدن علم الهی اثبات کرد.
اگر بخواهیم مجاهدت علمی امام رضا - ع - را در نشر معارف و اصلاحهای فکری و اعتقادی دستهبندی کنیم، با اندکی تساهل میتوانیم بگوییم که مباحث عقیدتی امام - ع - پیش از دوران ولایتعهدی بر محور رد شبههها، رفع اختلافهای دروندینی و اشاعه معارف مکتب اهل بیت و تشیع سامان یافته بود. اما نگاهی به مناظرههای حضرت با مخالفانِ مسلمان و غیرمسلمان در دوره ولایتعهدی این مطلب را روشن میکند که بنا به اقتضای جایگاه ولایتعهدی و نیز شرایط اجتماعی- سیاسی آن دوران، شاخصه دفاع از اسلام در مقابل مکاتب و مذاهب انحرافی و التقاطی بسیار پررنگ بوده است حضرت امام رضا - ع - مانند دیگر ائمه معصومین - ع - از هیچ کوششی در راستای اهداف متعالی الهی فروگذار نبودند. ایشان از هر فرصتی استفاده میکردند، تا اسلام را همان گونه که حق آن است، به مردم معرفی کنند و بدین ترتیب آموزههای والای شیعی را متذکر شوند.
