بخشی از مقاله
چکیده
مناظرات امام رضا - ع - با علمای ادیان و مذاهب مختلف یکی از مباحث گسترده و مهم در زندگی سیاسی و اجتماعی ایشان به شمار میرود. این مناظرات دارای ابعاد مختلفی است که مهمترین آنها عبارتند از: مناظرهکنندگان، محتوا و موضوع، اهداف و نتایج مناظرات. هر کدام از این ابعاد را میتوان از زوایای گوناگون نقد و بررسی کرد. در این مقاله با اشاره به پیشینه مناظره و مناظرات امام رضا - ع - قبل و بعد از سفر به خراسان، به مناظراتی خواهیم پرداخت که مأمون با اهداف سیاسی برگزار میکرد و از امام رضا - ع - می خواست که به سؤالات متکلمین و علمای ادیان پاسخ گوید. اگرچه در طول تاریخ اسلام و حتی پیش از آن مناظرات فراوانی برگزار شده است ولی مناظرات امام رضا - ع - به جهت شرایط و چگونگی برگزاری، اهداف و به خصوص افراد مناظرهکننده اهمیت فوقالعادهای دارد. اهمیت دیگر این مناظرات تأثیرگذاری بیش از حد آن بر مخاطبان و به تسلیم وا داشتن آنان است.
سؤالات اصلی پژوهش پیش رو این است که امام رضا - ع - در مناظرات خود برای تأثیر بر مخاطب از چه سبک و ساختاری بهره گرفته است؟ مضمون و محتوای این مناظرات و میزان تسلط طرفین در چهحدّی بوده است؟
بدیهی است که در عصر کنونی نقد و بررسی مناظرات حضرت رضا - ع - برای الگو برداری از آن در جوامع مسلمان یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است. شناخت ظرایف سبکی و ساختاری مناظرات میتواند برای دفاع از ارزشهای دین مبین اسلام و جلوگیری از انحراف در جوامع فعلی به کار رود و به گفتوگو و ایجاد صلح پایدار در سطح بینالمللی کمک نماید.
- 1 مقدمه
مناظره یکی از سنتهای نیک و پسندیدهای است که جایگاه ویژهای در تبلیغ و ترویج فرهنگ اسلامی دارد. مناظره در لغت به معنای »باهم نظر کردن - «فکر کردن - درباره حقیقت و ماهیت یک امر میباشد. این اصطلاح به معنای بحث، مجادله و نزاع دو نفر یا دو جمع با همدیگر و بحث با یکدیگر درباره حقیقت و ماهیت یک موضوع نیز به کار میرود. بحث کننده در مناظره به دنبال ایجاد دگرگونی در ساختار فکری کسی است که مانند او میخواهد همین نقش را بازی کند وتأثیرِ همانندی بر او گذارد.
مناظره با اهداف مختلفی انجام میشود؛ هدف از مناظره میتواند اثبات حق یا اسکات خصم باشد؛ لازم است مناظرهکننده »با مقصد و هدف مخاطب در مناظره آشنایی کامل داشته باشد تا بتواند طرف مقابل را مجاب گرداند و بر او فائق آید. در سیره آموزشی حضرت رضا - ع - و ائمه معصوم - ع - »یکی از ابعاد مهم، »توجه به چگونگی به کارگیری روش مناظره است که میتواند نقش بارزی در طرح مباحث نظری، از نظر دامنه و عمق داشته باشد و سخن را در وجود مخاطب نافذ و موثر گرداند.
- 1-1 سؤال، فرضیه و ضرورت پژوهش
یکی از مهمترین نکات پیرامون مناظرات حضرت رضا - ع - درک صحیح و عمیق از ضرورت برگزاری این مناظرات و پذیرش آن از سوی امام رضا - ع - است. به تعبیری خواننده باید دریابد مأمون با چه اهدافی این جلسات را برگزار میکرد و چه ضرورتی داشت که امام رضا - ع - شرکت در این مناظرات را بپذیرد؟ شناخت ضرورت مناظره در عصر ایشان به درک شرایط سیاسی و فرهنگی آن برهه بستگی دارد. برای مثال:»شرایط فرهنگی و سیاسی جامعه اسلامی در عصر مأمون عباسی موجب گشت تا پرسشها و شبهات عدیدهای پدید آید و پیدایش این وضعیت، پاسخگویی و دفاع از کیان اسلام و تشیع را ایجاب می کرد. نگاهی به مناظرات امام هشتم - ع - عنایت حضرت را به دفع این شبهات نشان میدهد.
نکته دیگری که نگارندگان در پی آن هستند، این که برای جوامع کنونی، واکاوی و تحلیل مناظرات امام رضا - ع - چه ضرورتی دارد؟ به نظر میرسد که در عصر حاضر برای پاسخگویی به شبهات، بازخوانی مناظرات امام رضا - ع - و نقد و بررسی آنها »ضرورتی اجتناب ناپذیردارد و در »تکامل علوم و معارف و حیات علم و دانش مؤثر است. بیانات امام - ع - در این مناظرات به لحاظ روش و محتوا، نه فقط در عصر ایشان که در همه اعصار و دورههای تاریخ میتواند »پاسخگوی شبهات در موضوعات مختلف دین باشد. اندیشمندان و پژوهشگران با واکاوی مبانی، اصول و شیوههای مناظراتی امام رضا - ع - میتوانند شبهات کنونی را در جوامع مختلف پاسخ گویند و از اصول و ارزشهای دینی محافظت نمایند.
- 2-1 پیشینه پژوهش
در کتابخانه های معتبر کنونی منابعی که از امهات به شمار میروند و عین مناظرههای امام رضا - ع - را میتوان در آنها مطالعه کرد، عبارتند از: کتابهای عیون اخبار الرضا - ع - - باب21،ص - 313، احتجاج طبرسی - ج 2، - 271رک.عطاردی،-593 :1368 - 653 و بحارالانوار - ج10،ص - 992 و... اما در سده اخیر نیز علما و پژوهشگران مناظرات امام رضا را به طور عمده و خاص مورد نقد و بررسی قرار داده و کتابها و مقالاتی در این زمینه نوشتهاند که مهمترین آنها عبارتند از:
-1 آیت الله مکارم شیرازی کتابی به نام»مناظرات تاریخی امام رضا - ع - با پیروان مذاهب و ادیان دیگر« نوشتهاند که در سال 1388 در بنیاد پژوهشهای اسلامی آستانقدس رضوی چاپ شده است.
-2 محمد صادقیان مقالهای با عنوان:»نگاهی بر شیوه مناظره امام رضا - ع - با بزرگان ادیان« نوشتهاند که در مجله مشکوه، بهار 1388 به چاپ رسیده است.
-3 سیدعلی ضیغم زیدی، مقالهای با عنوان:»مناظره و ویژگیهای مناظرات امام رضا علیه السلام« نوشتهاند که در مجله پیام مبلغ، بهار و تابستان1390 به چاپ رسیده است.
-4 مهدی کمپانی زارع مقالهای با عنوان:»مناظره امام رضا - ع - با عمران صابی« نوشتهاند که در مجله اطلاعات حکمت و معرفت، بهمن - 1389 به چاپ رسیده است.
-5 سیدابراهیم میرشاه جعفری و سیدحسن هاشمی اردکانی مقالهای با عنوان:»روش مناظره علمی در سیره آموزشی امامان معصوم - ع - ، مطالعه موردی: مناظرات علمی امام رضا - ع - « نوشتهاند که در مجله تربیت اسلامی، پاییز و زمستان 1387 به چاپ رسیده است.
-6 حسن نقیزاده و رضا داد مقالهای با عنوان:»مناظرات امام رضا - ع - ویژگیها و روشها« نوشته اند که در مجله مشکوه بهار 1386 به چاپ رسیده است.
اگرچه در این زمینه تالیفات زیادی انجام شده ولی از یک سو به دلیل اهمیت فوقالعاده مناظرات رضوی - ع - و از سوی دیگر به جهت گستردگی و عمق آنها، هنوز نیاز به مطالعه و نقد و بررسی مناظرات آن حضرت احساس میشود تا شیوه مناظرات و اصول حاکم بر آن و علت تأثیرگذاری فراوان آنها بر مخاطب مشخص شود و اندیشمندان مسلمان بتوانند با الگو برداری از آنها، مناظرات موثری در عرصه بینالمللی با دشمنان اسلام و حتی منحرفین درونی برگزار نمایند و رسالت خویش را در دفاع از اعتقادات و ارزشهای اسلامی ایفا نمایند.
- 2 اوضاع سیاسی و اجتماعی خراسان در عهد عباسیان
قبل از ورود به بحث اصلی لازم است که خوانندگان با اوضاع سیاسی و اجتماعی در عهد عباسیان آشنایی مختصری داشته باشند. وقتی مأمون برادرش، امین، را در سال 198 کشت و به تخت خلافت نشست، خراسان وضعیت آشفته ای داشت.
این آشفتگی و نابسامانی ریشه در اوضاع اجتماعی-سیاسی دوره های قبل، حتی پیش از اسلام داشت. از مهمترین نابسامانیها در این دوره میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- 1-2 خراسان محل تجمع ناراضیان
سامان بخشیدن به خراسان برای عباسیان از اهمیت زیادی برخوردار بود ولی این امر برای آنان کار راحتی نبود چرا که خراسان پیش از اسلام و به خصوص در عهد ساسانیان برای مخالفان و افراد ناراضی از حکومت مانند تبعید گاهی بود. هر کس با هر دین و مذهب و کیش و آیینی چنانچه به هر دلیلی با ساسانیان مخالفت میکرد، او را به نواحی ماوراءالنهر میفرستادند. به تدریج این ناحیه به یک بحران هویتی و اجتماعی دچار شده بود.
