بخشی از مقاله
چکیده
از ویژگیها و نقاط بارز سیره امام رضا - ع - مواجهه ایشان با نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون در قالب مناظرههایی است که برخلاف اهداف مأمون خلیفه عباسی از برگزاری آنها، به عرصهای برای دفاع از مرزهای اعتقادی اسلام، امامت و عقاید بهحقِ شیعه و بهویژه اثبات صلاحیت و حقانیت امام برای امامت و خلافت تبدیل شد. استحکام در استدلال، استناد امام به منابع دستاولِ ادیان ابراهیمی و احاطه ایشان بر زبان، تفاسیر و دقایق کتابهای مقدس این ادیان از شگفتیهای این مناظرههاست که کاملاً با موفقیت امام و شکست طرفهای مناظره همراه بود.
در این مقاله به این پرسشهای مشخص پاسخ داده میشود که از منظر تحلیل گفتمان، مناظرههای امام رضا - ع - با دیگران چگونه تحلیل میشود؟ بهرهگیری از این روش چه زوایایی از منظر زبانی و موقعیت طرفهای گفتگو میگشاید؟ ویژگیها و ظرفیتهای مناظرههای امام رضا - ع - بهمنزله شکلی از ارتباط کلامی و تبلیغ دینی چیست؟ هدف این است که با پاسخ به این پرسشها از منظری متفاوت به این مناظرهها نگریسته شود و با بهرهگیری از توانایهای تحلیل گفتمانِ انتقادی در قالب متغیرها و مقولههای عملیاتی، این مناظرهها موشکافانه بررسی شود.
دقت در مناظرههای امام با نمایندگان ادیان و فِرَق دیگر با تمرکز بر مقوله واژگان، چشمانداز، استعاره، انسجام تاریخی، نقلقول و تأکید ساختاری نشاندهنده این واقعیت است که امام با وجود اثبات حقانیت و ابطال ادعاهای طرفهای مناظره، از منازعه اخلاقگریزِ گفتمانی، برحذر مانده و در کمال صراحت، دقت، ادب و احترام، نفسِ این مناظرهها را به عرصهای برای اثبات امامت و خاتمیت پیامبر اسلام تبدیل کردهاند.
واژگان کلیدی:مناظره، دیدگاه قرآن، اخلاق، بایستههای اخلاقی، مناظره در اسلام.
مقدمه
در لغتنامه دهخدا واژه »مناظره« به معنای با هم نظر کردن، فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی و با هم بحث کردن است. واژهای عربی که پارسی آن، همویژاری یعنی با هم گفتگو کردن است. مناظره نظر است به بصیرت از جانب مستدل وسایل در نسبت واقعه میان دو چیز از برای اظهار صواب و نظر به بصیرت قید میشود. مناظره کردن، مباحثه و مجادله کردن و بحث و گفتگوست. مناظره عبارت از توجه متخاصمان در اثبات نظر خود درباره حکمی از احکام و نسبتی از نسبتها برای اظهار و روشن کردن حق و صواب و بالاخره مناظره بحث باشد در مسائل مختلف فیه و ایراد نظیر بالنظیر و مقابل بالمقابل و آن یا مأخوذ از نظیر است یا از نظر است یا به معنی توجه نفس است در معقولات یا به معنی مقابله است.
از نظر اصطلاحی، مناظره نوعی گفتگو و مکالمه است که در آن دو طرفِ گفتگو میکوشند با بهرهگیری از اصول پذیرفتهشده طرف مقابل، دیدگاه و نظر خود را اثبات کنند و عقیده باطل طرف را آشکار کنند به وجهی که وی نتواند آن را انکار کند. این امر بهدرستی در مناظرههای امام با نمایندگان ادیان و فِرَق دیگر اسلامی آشکار است. دوران حیات امام رضا - ع - دوران نشاط علمی، تضارب آرا و دیدگاههامیان فِرَق گوناگون درون اسلام و نیز افزایش ارتباطهای فرهنگی با دیگر جوامع است. مأمون، خلیفه عباسی، هم با درخواست از رومیان برای ارسال آثار فلاسفه یونانی و امر به ترجمه آنها، به افزایش فضای نقد و گفتگو کمک کرد؛ چه از حیث گفتگوی درون تمدنی و چه ارتباط جهان اسلام با سایر ملل.
یکی از ویژگیهای شاخص عصر امام رضا - ع - تکثر در فکر، عقیده و مذهب میان دانشمندان و حتی عوام است که بخش عمدهای از این اختلافها در عملکرد خلفای عباسی بهخصوص مأمون ریشه داشت. شکلگیری و رشد نهضت ترجمه به خواست مأمون، گسترش بیسابقه سرزمینهای اسلامی، ورود افراد تازهمسلمان، طرح سؤالها و شبهه ها و محرومیت مردم از معارف حقیقی اسلام بهدلیل جنایتهای عباسیان بر ائمه موجب گسترش انحرافها، التقاط و عقاید باطل در میان مسلمانان شد.
اگرچه نمیتوان اهداف سیاسی را از این اقدام مأمون از نظر دور داشت، اما بههر ترتیب نمیتوان منکر این واقعیت شد که تلاش مأمون برای حضور امام رضا - ع - در مناظرههای گوناگون با نمایندگان سایر فِرَق و مسالکِ درون اسلام و مناظره با نمایندگان سایر ادیان، فرصت مناسبی را فراهم آورد تا بُعد علمی امامت امام رضا - ع - برخلاف انتظار و هدفِ مأمون، آشکارتر شود و شهرت و حقانیت امام رضا - ع - ابعاد جهانی به خود بگیرد.
البته محدود بودن وسایل ارتباطی آن زمان مانع از آن میشد که تأثیر توفیق امام رضا - ع - فراگیرتر و پایدارتر شود؛ اما حضور صاحبان فکر و اندیشه در دربار مأمون که محل برگزاری بیشتر این مناظرهها بود، بار دیگر منزلت امام را بهمثابه ذخیره الهی و معدن علم الهی اثبات کرد. اگر بخواهیم مجاهدت علمی امام رضا - ع - را در نشر معارف و اصلاحهای فکری و اعتقادی دستهبندی کنیم، با اندکی تساهل میتوانیم بگوییم که مباحث عقیدتی امام پیش از دوران ولایتعهدی بر محور رد شبهه ها، رفع اختلافهای دروندینی و اشاعه معارف مکتب اهل بیت و تشیع سامان یافته بود اما نگاهی به مناظرههای حضرت با مخالفانِ مسلمان و غیرمسلمان در دوره ولایتعهدی این مطلب را روشن میکند که بنا به اقتضای جایگاه ولایتعهدی و نیز شرایط اجتماعی سیاسی آن دوران، شاخصه دفاع از اسلام در مقابل مکاتب و مذاهب انحرافی و التقاطی بسیار پررنگ بوده است.
البته علامهمجلسی مناظرههای امام در بصره را که با چند تن از نمایندگان ادیان مختلف صورت گرفته مربوط به قبل از عزیمت امام بهسوی خراسان دانستهاند.نکته مهم و درخور توجه اینکه در مناظرههای امام رضا - ع - با نمایندگانِ سایر ادیان برای اثبات حقانیت اسلام و رد عقاید باطل مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان، ایشان به کتابهای مقدس آنها استناد میفرمودند. این گفتگوهای انتقادی در تاریخ حیات ائمه که در این حجم و با این دقت بینظیر است، میتواند الهامبخش شیعیان عصر حاضر در مواجهه با نمایندگان سایر ادیان و آیینها باشد.
همچنین، امام هشتم در مواردی که امکان اقامه ادله نقلی و استناد به آیهها و کتابهای آسمانیِ مقبول دیگر ادیان نداشتند، متوسل به ادله عقلی و منطقی - بدون تأثیرپذیری از فلسفه یونانی - شدندمی و ابعاد دیگری از خِرَد ناب را برای اقناع طرفهای مناظره نشان میدادند. اگر متکلمان و فلاسفه اسلامی این خط را دنبال میکردند، شاید نیاز چندانی به بهرهگیری از فلاسفه مغربزمین پیدا نمیکردند. میتوان گفت هدف از مناظرههای امام رسیدن به فهمی انتقادی و روشن از موضوع بحث، ارتقای خودآگاهیِ فرد شرکتکننده در مباحثه و ایفای نقش تسریعکننده برای کمک به مخاطب است تا به روش آگاهانه تری به مباحث نگاه کند.
از میان ارتباطهای انسانی، ارتباطهای میانفردی - متقابل - با شیوه مناظره علمی امام معصوم انطباق بیشتری دارد؛ شیوهای که اصل آن بر منحصربهفرد دانستن خصوصیات رفتاری طرفین ارتباط است. مناظره نیز ابزاری اقناعی در ارتباطات میانفردی با ماهیت تعاملی است که اغلب به سمت تبادلی شدن نیز سوق مییابد بهنظر میرسد در دیدگاه امامان معصوم، اقناع بهعنوان بروز تغییر اندیشمندانه، آگاهانه و اختیاری در مخاطب دنبال شده و دیدی انسانی در جهت مصالح مخاطب به وی داشته اند.
امام رضا - ع - در برخورد با اندیشمندان با برهان و دلیل سخن میگویند و این ترجمان قرآن است که: ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم باللتی هی احسن امام برهان کامل است، حجتاالله است و در برخورد با مردم که اهل استدلال و برهان نیستند، با موعظه و خطابه و با مخالفان و اندیشمندان با جدال احسن، استدلال و برهان روبرو میشود و دلیل اینکه به شعر و مغالطه اشاره نکردند، شاید این باشد که اولاً قیاسهای شعری و مغالطه در شأن حجت خدا نیست، ثانیاً قیاسهای شعری و مغالطه، علمآور و یقینی نیست. به هرحال، میتوان گفت فضای مناظره که عرصه مناسبی برای اثبات خود و نفی دیگری است، این امکان را فراهم آورد.
تا در اثبات حقانیت امام به خلیفه عباسی، شیعه به اهل سنت، مذهب امامت در مقایسه با معتزله، مذهب اسلام در مقایسه با ادیان ابراهیمیِ دیگر مانند: مسیحیت، یهودیت و صابئین، حقانیت اسلام در مقایسه با زرتشتیگری و در نهایت حقانیت الوهیت در مقایسه با مادیگری و الحاد، مناظرههای امام با نمایندگان سایر ادیان را به فرصتی تبدیل کرد که عقاید کلامی حقیقی اسلام برای همگان ارائه شود. »دفاع عقلانی از دین در مناظرههای امام رضا - ع - حکایت از جایگاه ارزشمند عقل و خِرَد در سیره رفتاری حضرت دارد.
هر سخن حضرت درخصوص اثبات مدعای خود، با اصل یا اصول منطقی همراه بوده است با این حال، امام ضمن ارج نهادن بهمنزلت عقل بهمثابه مرجع استدلالها و احتجاجهای عقلی، این نکته را رهنمون میشوند که دین خدا با عقول بشری مستقیم نمیشود. اما از آنجا که طرفین مناظره امام مدعی خرد و دانش بودند، امام در مجادلهها با ایشان طوری بحث را پیش میبردند که چارهای جز پذیرش موضع امام پیدا نمیکردند.
این مقاله درصدد است تا با بهرهگیری از تحلیل گفتمان انتقادی وندایک، به بررسی وجوه زبانی مناظرههای امام رضا - ع - با نمایندگان ادیان و فِرَق گوناگون بپردازد؛ با این ملاحظه که امام معصوم برخلاف انسان های مادیگرا در پی اثبات خود با نفی دیگری، بزرگنمایی و غیریتسازیِ غیرواقعی از دیگری، تحریف یا جابهجا کردن سخن یا پاره حقیقتگویی و تأثیر از ساخت قدرت نبودهاند.
