بخشی از مقاله
چکیده
یکی از آشکارترین وجوه هویتی معماری شهر بوشهرتوجه به ساختارآن است که به سبب اقلیم خاص و ویژه که دارد همواره در شکل گیری شهر نقشی بنیادی داشته است. به نظر می رسد این نقش برجسته در سازماندهی ساختار کالبدی و اجتماعی شهربوشهر ، در حال کم رنگ شدن است.از اینرو توجه اصلی این مقاله به شناسایی ویژگیهای عوامل طبیعی و کالبدی خاص از جمله باددر معماریو شهرسازی است که می توانند امروزه نیز به عنوان عامل نظام بخش کالبدی و اجتماعی در فضای جمعی شهر بوشهر ایفای نقش نمایند.
به این منظور و به عنوان نمونه پژوهی میدان شیخ سعدون بوشهر انتخاب شده است.این فضای شهری جمعی، مکانی است که نگاهی گذارا به فرآیند شکل گیری و تاثیر گذاری عوامل طبیعی در بافت تاریخی بوشهر دارد و بیانگر تاثیر شگرف آن در تلفیق مطلوب زندگی روزمره شهروندان و عملکردهای آسایشی است. مکانی جمعی که در دوره های مختلف تاریخی تا پیش از قرن حاضر شمسی، محل برگزاری رویدادهای مهم اجتماعی و برقراری تعاملات مطلوب اجتماعی میان شهروندان بوده است. در حالیکه این میدان در دوران معاصر فاقد تاثیرگذاری اثربخش کالبدی و اجتماعی شهری گذشته خود می باشد. ذکر این نکته ضروری است که پژوهش حاضر از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در بستری از مطالعات کتابخانهای بهره گرفته است.
مقدمه
بندر بوشهر تا سالهای اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی مهمترین بندر خلیجفارس بوده و جود کنسولگری دولتهای مختلف و تجارتخانههای بسیار و نیز حجم بالای تجارت خارجی حکایت از اهمیت سیاسی – اقتصادی این شهر در دوران خود دارد به دلیل موقعیت ویژه ارتباطی بندر بوشهر از دوران باستان تا اواخر قرن نوزدهم میلادی یکی از معتبرترینبندرها تجاری ایران بود و حجم زیادی از صادرات و واردات از این بندر عبور میکرد.
ساختار فضایی فعلی بافت تاریخی بوشهر بر اساس ساختار دوره قاجار شکلگرفته و بهنوعی استخوانبندی اصلی آن حفظشده است هر چندی که باید خاطرنشان کرد تحولات توسعه دوره پهلوی اول و دوم و پسازآن در دهه 60تأثیرات عمیقی بر ساختار بافت ایجاد کرده است.
ساختار اولیه در دوره قاجاریه بهگونهای بوده که شهر قدیم در محدوده فعلی بافت قدیم از سه طرف به دریا و از طرف جنوب به بارونی که محل خیابان فعلی لیان از غرب به شرق امتداد داشته محدود میشده است در شرق آن تأسیسات بندر تجارتخانهها کاروانسراها و بخشی از بازار قرار داشته است.
در غرب شهر بخش اداری حکومتی شامل امارت امیریه کنسولگری انگلیس و چند کنسولگری دیگر مستقر بودهاند این بخش شامل چهار محله بهنامهای بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و کوتی بودهاند و هرکدام دارای مراکز محلهای در کنار مسجد بودهاند که بخش انتهایی خود و در کنار دریا به دو برج میرسیده است در میانه این حصار شهر در دروازهای بود که به میدانچه ای در درون شهر باز میشده است و از این میدان و از طریق کوچههای تنک و باریکراههایی به بازار بندر بخش حکومتی و مراکز محلهها متصل میشده است.
روش تحقیق: ضرورت انجام تحقیق
-1کوچه و معابر و به عنوان مفصل بین عملکرد اقلیمی و اجتماعی شهری در بوشهر 2 -کمرنگ شدن نقش تعاملات اجتماعیدر میدان شیخ سعدون
سوالات تحقیق:
-1عوامل طبیعی چه تاثیری برشکل گیری فرم شهر و فضای شهری بافت تاریخی بوشهرداشته است؟
-2تاثیر متقابل عوامل طبیعی از جمله باد و فضاهای جمعی و قرارگاههای رفتاری در بافت تاریخی بوشهر - میدان شیخ سعدون - چگونه بوده است؟
-3در بافت تاریخی بوشهر افزایش باد چه واکنش انسانی را در بر داشته است؟
اهداف تحقیق
-1 تبیین نقش باد در چگونگی شکل گیری فرم فضای شهری و مراکز محلات - شیخ سعدون - در بافت قدیم بوشهر -2تبیین معیار ها و پیشنهادات در طراحی شهری متناسب با عوامل طبیعی از جمله باد در شکل گیری قرارگاه رفتاری در بافت قدیم بوشهر اهداف معماری مناطق گرم ومرطوب درراستای تعدیل مهمترین مولفه های اقلیمی این منطقه یعنی درجه حرارت ورطوبت بالاست.این اهداف منجربه راهکارهایی برای ایجادسایه ونفوذحداقل تابش وگرمای خورشیدبه داخل ساختمان واستفاده ازجریان طبیعی هواوبکارگیری بادهای غالب ونسیم های محلی درساختمان میشودوویژگیهایی رادرپی داردکه منجربه تعریف شاکله معماری این منطقه می شود.[1]بکارگیری فضاهای عملکردی بازمسقف درمناطقی که بادمناسبی می وزدبه عنوان عناصر مهم الگوی خانه ازمهمترین راهکارهای اقلیمی می باشد.
موقعیت شبهجزیره بوشهر
بوشهردرکلان اقلیم حاره ای وازنظراقلیم میانه درمنطقه نیمه حاره ای ونیمه خشک قراردارد.[2] امطالعه اقلیم محلی نشان میدهد که دراین شهردرجه حرارت درتابستان وزمستان تفاوت زیاد دارند.بیشترین درجه حرارت درمردادوشهریوربرابر 36درجه سانتیگرادوکمترین آن دردی وبهمن10درجه سانتیگراد میباشد . رطوبت نسبی درتابستان وزمستان زیاداست.[3]
شبهجزیره بوشهر در ساحل شمال خلیجفارس با ابعاد تقریبی 20 کیلومتر در 8 کیلومتر استقراریافته است بخش شمالی و غربی آن محدود به دریا بخش شرقی آن در نیمه شمال محدود به خور پودر و سلطانی و نیمه جنوبی آن محدود به اراضی پست و آبگیر، بخش جنوبی نیز به دریا منتهی میگردد. طول شبهجزیره از 28 درجه و 9 دقیقه تا 28 درجه و 59 دقیقه و 45 ثانیه عرض شمالی امتدادیافته است عرض شبهجزیره نیز از 5 درجه و 48 دقیقه تا 50 درجه و 59 دقیقه طول شرقی گسترده است بهاستثنای بخش کوچکی از اراضی مرکزی شبهجزیره بوشهر جزو اراضی پست ساحلی محسوب میشود و شیب عمومی آن کمتر از 2 درصد است.[4 ]
روند شکلگیری بافت تاریخی بوشهر
روند شکلگیری بافت تاریخی بوشهر در طول زمان را میتوان به دو دوره قبل از افشاریه و بعدازآن تقسیم کرد. قبل از افشاریه محدوده بوشهر در پی نام بندر باستانی ریشهر که سابقه آن به دوران عیلام برمیگرددموردتوجه است ساختار فضایی بافت در دوره قاجاریه کامل میشود و شکلی فعلی بافت در این دوران شکل میگیرد.بندر بوشهر در دوره قاجار از چهار محله شنبدی، بهبهانی، کوتی، و دهدشتی تشکیل میشد که مؤسسانآنهاعمدتاً تجار مهاجر مانند شنبدی و کازرونی و بهبهانی و باشخصیتهای سیاسی مانند شیخ سعدان بودند سایر عناصر مهم شهری موجود در شهر عبارت بودند از دارالحکومه کنسولگری بازار و مساجد در سال 1246 ه - ش 1867 - م - بوشهر 18000 نفر جمیعت داشت دیوار شهر حدود سال 1234ه-ش برداشته شد و بیرون حصار مسجد دوانیها در 1258 ه-ش و ساختمان مدرسه سعادت در سال 1277 ه-ش شکل گرفت مدرسه سعادت دومین مدرسه ایرانی به سبک جدید پس از دارالفنون بود ساختمان گمرک نیز در سال 1280 ه-ش 1901 - م - توسط بلژیکیها ساخته شد و تشکیلات اولیه گمرک به این بنا انتقال یافت..[5 ]
محله شیخ سعدون - محله کوتی - :
این محله که در جنوب غربی بوشهر و قسمت زیادی از آن در امتداد ساحل دریا قرار دارد نیز از محله های بزرگ و قدیمی بوشهر است . نام این محل به سبب قرار گرفتن ساختمان کمپانی هند شرقی که از زمان کریم خان زند در بوشهر تاسیس شده و به عمارت کوتی معروف است گرفته شده است - البته در جایی شنیده بودم به این خاطر به آن کوتی می گویند که در واقع عربها برای اینکه بخواهند چیزی را کوچک کنند آن را بر وزن فعیل می آورند مثلا کلمه کوت یعنی قلعه و اگر بخواهید بگویید قلعه کوچک می شود کویت! بنابراین اگر به معماری محله کوتی نگاه کنید می بینید معماری این محله دفاعی است تا دزدان دریایی و بریتانیایی ها شکست دهند بنابراین بعید به نظر نمی آید که در اصل منظورشان قلعه کوچک بوده و اینکه این محله شیخ سعدون است یعنی اعراب آل مذکور این محله ها را ساخته اند - . مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مذکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول است که مدتی حاکم بوشهر بود و در این محله هنوز پا بر جا است .[6 ]
بیشتر عمارت نمایندگی تجاری و کنسولگری های کشور های خارجی در این محله قرار داشت عکاسخانه میرزا حسن چهره نگار که بعدا به عکاسخانه حاج یحیی فیروزی تبدیل شد . چاپخانه میرزا یوسف اخوت و دفتر روزنامه او - پست خلیج - ، عکاسخانه میرزا علی اکبر چهره نما عکاس بوشهری ، خانه و تجارتخانه بسیلری از تجار بوشهری و غیره بوشهری در محله کوتی واقع بودند. مسجد شیخ سعدون از بنا های شیخ سعدون آل مرکور فرزند شیخ ناصر ابو مهیری آل مذکور و برادر شیخ نصر اول تشکیل شده است.
محله بندی بافت قدیم بوشهر
ویزگی های معماری بافت قدیم بوشهر:
بافت شهر بوشهر به صورت متراکم و نسبتا پیچیده شکل گرفته و درونگرایی خانه های مانند بافت متراکم شهر هایی با اقلیم گرم و خشک مانند یزد کاشان اصفهان و... نمی باشد به طوری که عمده ی معابر فضا های خالی نما ها پنجره دار و طراحی شده را در معرض دید قزاز می دهد.
ساختار اصلی کالبد محلات قدیم بوشهر
ساختار اصلی کالبد محلات قدیم بوشهر شامل بلوک شهری و کوچه ها و میادین می باشد.
-1 بلوک شهری:
که در خود خانه های زیادی را جا داده اند و با کوچه های اطراف را با شبکه های موجود در بافت برقرار می کنند لذا به جز اصلی تشکیل دهنده ی کالبد محلات محسوب می شوند این بلوک ها به صورت تک واحدی هستند که بلوک تک واحدی بیشترین تعداد را میان این بلوک های شهری به خود اختصاص داده اند این مسئله پیامد هایی را به دنبال خود داشته است:
.1ایجاد یک شبکه ی و به هم تنیده از معابر شهری است . 2. به وجود آمدن تقاطع ها ی بی شمار .3 تغییر ماهیت معابر از لحاظ درجه بندی اصلی و فرعی .4 مصرف زیاد زمین توسط معابر .5 باریک و تنگ گرفتن عرض معابر باعث ایجاد سایه می شود.
-2 کوچه ها :
یکی از نمونه های ممتازکوچه های تنگ وباریک در میان شهر های تاریخی ایران است آنچه کوچه های پر پیچ و خم را از بقیه ممتاز می کند تناسباتی است که بین عرض و ارتفاع کوچه ها وجود دارد از آنجا که برخی خانه های بافت قدیم 2 یا 3 یا5 طبقه هستند این مسئله باعث شده کوچه ها تنگ تر به نظر برسند گاهی تناسبات عرض به ارتفاع کوچه ها به 1:5یا 1:6 نیز می رسد.
مسیر سایه در کوچه های محله شیخ سعدون - منبع:نگارنده -
مسیر حرکت باد در کوچه های محله شیخ سعدون - منبع:نگارنده -
-3میدان و میدانچه :
فرم میدان متاثر از تاثیر متفابل باد و طراحی شهری است.میدان و میدانچه عمدتا به صورت شکسته بوده که معابر زیادی به آنها باز میشود.این فرم باعث اغتشاش باد در سطح عابر پیاده زمینه تقسیم باد به معابر دیگر را نیز فراهم می آورد.بدنه فضای عمومی ،متناسب با جریان باد شکل می گیرندبه گونه ای که بافت قدیم بوشهر بیشترین باز شو را به سمت بیرون دارند،بازشوها در سطوح مختلف با فرم های متنوع شکل می گیرند.شناشیر و طارمه جهت استفاده بهتر از باد و سایه در بدنه شهری بوشهر شکل گرفته اند.
میادین نکته ی قابل توجهی در بافت متراکم به چشم میادینی است که در سطح محلات به فراخورمحیط جا به جا و پراکنده صرف نظر از شرایط شکل گیری اتفاقی یا فکر شدهخود ارزش های فضایی و روانی خاصی دارا میباشد – انرژی که از تقارب و تقابل ابنیه ها در معابر ها در معابر با نما های متنوع فضای تنگ کوچه های ایجاد می شود و قدم به قدم بر هم انباشته می گردد در فضای گشاده ای آزادی می شود که بسیار دلپذیر است ریتم و توازنی که از تکرار متنوع میادین در امتداد کوچه ها به وجود می آید نوع تاثیرات خاص در فضای شهری به جای میگذارد در تناسبات زیبایی در تشدید پر دامنه بودن آن تاثیرات نقش بسزایی دارد.[7 ]
شناشیردر محله شیخ سعدون - منبع:نگارنده -
ساختار کالبد ی شیخ سعدون - محله کوتی - :
با توجه به توضیحاتی که داده شد خانه ها به هم چسبیده و از سمت دریا به طرف میدان ساختار کالبد ی محله شیخ سعدون را شکل داده اند.کوچه ها مفصل اتصالی محسوب می شوند.یکی از دلایل شکل گیری میدان،تعاملات اجتماعی ساکنین محلات و دیگری استفاده از باد مطلوب می باشد.
