بخشی از مقاله
چکیده
تحولات چند دهه اخیر چه در مصالح و چه در تنوع سبکها و چه به دلیل سرعت در ساخت وساز موجب شد که ضرورت توجه به نما و نیز ساماندهی بدنههای شهری مورد توجه قرار گیرد.در این میان بررسی اهداف منظر شهری نشان میدهد،اهداف زیبایی شناسانه و زیست محیطی،برای تحقق یک منظر شهری مطلوب،ضروری هستند.
با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی، انگیزهی استفاده از مصالح جدید جهت طراحی ساختمانهای مدرن بیش از پیش در معماری و شهرسازی جهان دیده میشود.در این راستا و به تبع معماری جهان در ایران نیز مصالح کاربردی تر، کم هزینهتر و با سرعت اجرای بالاتر در صنعت ساختمان سازی به کار گرفته شد و حاصل نشان از عدم توجه به گذشته،اقلیم منطقه و سازگاری با بافت تاریخی دارد.
نگاه ابزاری به ساختمان در بطن منظر شهری باعث شده است که جایگاه اصلی بناهای واجد ارزش تاریخی به فراموشی سپرده شود.در این پژوهش استفاده از مصالح بوم آورد اقلیم گرم و مرطوب شهر بوشهر در منظر شهری بافت قدیم مورد بررسی قرار گرفته و سپس با محله البستکیه شهر دبی مقایسه شده است.قسمت اعظم بافت قدیمی بندر بوشهر با تاریخی پنج هزار ساله در شمال شرقی شهر واقع شده که توسط محوری به نام خیابان لیان از بافت جدید شهری جدا گشته است.ساختمان های جدید این محور بدون توجه به مجاورت با بافت تاریخی شهر شکل گرفتهاند.
در منظر شهری این ناحیه مصالحی ناسازگار با اقلیم گرم و مرطوب منطقه بکار رفته است که ضریب حرارتیشان تناسبی با دما و رطوبت بالای شهر ندارد.از طرفی ضرورت ایجاب میکند که ایجاد ساختمانهای جدید مطابق با نیازهای امروز در کنار بافتهای تاریخی از اصول و قواعدی منطقی پیروی کند تا به چهره و همچنین ارزش بناهای قدیمی خدشهای وارد ننماید.در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی نوع مصالح ساختمان ها و منظر بافت قدیم بوشهر پرداخته می شود.
-1 مقدمه
ساختمان ها و سایت های تاریخی جزو سرمایه های ملی کشورها به حساب می آیند و با فرهنگ و تمدن مردم آن سرزمین ها پیوندی قوی دارند. با بررسی آثار تاریخی هر سرزمین دیده می شود که چگونه این ساختمان ها بر اساس فرهنگ و آداب و رسوم، زندگی فردی و اجتماعی، اعتقادات، جهان بینی ها و ایدئولوژی های مردم طراحی و برنامه ریزی شده اند. با گذشت زمان، ساختمان های تاریخی در معرض تغییرات آب و هوایی، ویژگی های محیطی و موقعیت مکانی قرار گرفته و دچار فرسودگی می شوند؛ از سویی دیگر، این بناها به محیط خود هویتی می بخشند که پس از گذشت سال ها با روند دنیای امروز متفاوت اند.
اهمیت این موضوع آن جا به اوج می رسد که بافت قدیم و جدید در کنار یکدیگر قرار می گیرند. در این ناحیه می بایست توازن در نما، رنگ، بافت، جزییات و تلفیق هویت بومی منطقه با ساخت و سازهای جدید به نمایش گذاشته شود؛ بنابراین لازم می شود که ساختمان های جدید، مطابق با امکانات و تکنولوژی امروز، خدشه ای به هویت و حرمت بناهای قدیمی وارد ننمایند. این امر در صورتی انجام می پذیرد که نوسازی بافت قدیم بر اساس ویژگی های مصالح بومی منطقه بوده و ساختمان های جدید بدون تضاد و تباین در منظر شهری منطقه مورد نظر شکل گیرند.
بافت های تاریخی از سویی به واسطه ی ضعف بنیادی - مصالح غالب خشت در مقایسه با معماری سنگی اروپا - و از سوی دیگر عدم دسترسی به دانش و مهارت لازم، عدم رویکرد فرهنگی و اراده متناسب در نزد مدیران، فرسایشهای زیادی را متحمل گردیده اند. نوسازی های پراکنده به موازات گسترش شهر و افزایش قیمت زمین، با حداقل امکانات، توسط ساکنین بدون برخورداری از خدمات مهندسی و یا هدایت مدیریت شهری به نزول چهره و منزلت بافت انجامیده است
-2 پیشینه تحقیق
منظر شهری
منظر، محصول تعامل انسان و محیط در فضاهای بیرونی است. مطالعه منظر و یا ابعاد متفاوت ادراک آن، از روش های مطالعه شهر و محدوده های شهری است. اصطلاح منظر شهری نخستین بار توسط گوردن کالن در کتاب منظر شهری به کار گرفته شد. وی با تاکید بر اثرات حسی که منظر می تواند بر ساکنین و بازدیدکنندگان شهری داشته باشد، خواستار ایجاد لذت بصری در مقیاس شهر شد. بحث اصلی کالن این بود که ساختمان ها در کنار هم مطلوبیت بصری ای ایجاد می کنند که هیچ یک از آنها به تنهایی قادر به ایجاد آن نیستند
براساس تعریف گوردن کالن - 1961 - منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابا نها و مکان هایی است که محیط شهری را می سازند
به تعبیر راپاپورت، منظر شهری کلیتی است که حتی پس از ترک محیط نیز در خاطر انسان می ماند، حاصل تعامل میان انسان - ناظر - و محیط اوست. منظر شهر مجموعه ای از گشتالت هاست. وقتی کلیتی ذهنی می شود که به آن معنایی استوار داده شود که از ظرفیت فرهنگی یا منطقه ای اقتباس شده است. منظر شهری در واقع کلیت به هم پیوسته ای از نماد ها و نشانه هاست که به مفاهیم، ارزش ها، معانی و چیزهایی شبیه به آن واقعیت می بخشد
ادموند بیکن در بخشی از کتاب طراحی شهرها با اشاره به مشارکت عناصر درون فضا، به بررسی مسأله آگاهی از فضا به عنوان یک تجربه می پردازد و مواردی را برمی شمرد که به طور مشخص در منظر شهر قابل تشخیص هستند، مانند دیدار آسمان و زمین، نقاط و سطوح، عمق، نشیب و فراز و کوژی و کاوی فضا و ارتباط آنها با انسان که از جمله نمونه هایی هستند که بنابر باور او در تعریف فضا مؤثرند
لینچ نیز موضوع یادشده را از نقطه نظر تصویر ذهنی مطالعه کرده و پنج عامل عامل اصلی سیمای شهر؛ راه، لبه، گره، نشانه و محله را در شکل گیری تصویر شهر در ذهن مردم، مورد توجه قرارداده است
گوردون کالن نتیجه مطالعات خود در منظر شهری را در چهار حوزه دید پی درپی، مکان، محتوا و سنت عملکردی بیان می کند. از این طریق، مفاهیم گوناگونی چون قلمرو، نقطه عطف، منظر درون، نشانه گذاری، تغییر سطح، پیچیدگی و صراحت و مفاهیم فراوان دیگر را هم بررسی کرده است
به عقیده جان راسکین، منظر شهری چیزی بیش از یک مسئله برنامه ریزی و طراحی شهری است و در درجه نخست مسئله ارزش ها، اهداف انسانی و به رسمیت شناخته شدن مسئولیت های اجتماعی توسط آحاد جامعه است - گلکار، - 1382 از دیدگاه گلکار - - 1382 منظر شهر، تلفیقی سه گانه از منظر عینی شهر، منظر ذهنی شهر و منظر عاطفی شهر است که مبنای رفتار قرار میگیرد منظر شهری را هنر تناسبات می داند.
در کل، منظر شهری مطلوب و نظام یافته باعث ایجاد احساسی خوشایند از زندگی در محیط شهری شده و یکی از عوامل اصلی در ارتباط بین شهر و شهروند است . هنگامی که منظر شهری دستخوش آشفتگی، سردرگمی و بی هویتی است، این احساس به شهروندان نیز منتقل شده و بصورت رفتارهای ناهنجار شهری در محیط شهرها نمود میابد و از سوی دیگر ارتباط منطقی میان آنان با شهر را از بین می برد.
سیر تکامل نقش و مفهوم منظر شهری
امروزه شهرهای بزرگ جهان بر سر جذب سرمایه و نیروی انسانی مبتکر با یکدیگر به رقابت برخاسته اند. در این رقابت، طراحی شهری به مثابه ابزاری مؤثر مورد توجهی فزاینده قرار گرفته است. شهرهای برخوردار از منظر شهری مطلوب قادرند با وسعت بخشیدن به تجربه زیباشناختی شهروندان، موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش و تقویت غرور مدنی آنان را فراهم ساخته و با اعتلا بخشیدن به وجهه و تصویر ذهنی شهر در سطح ملی و بین المللی، توان رقابتی شهر را برای جذب هرچه بیشتر سرمایه و اقشار خلاق تقویت نمایند.
اهمیت منظر شهری از آن روست که کلیت شهر را به مثابه یک متن آشکار ساخته و امکان قرائت و خوانش این متن را فراهم می آورد. تنها در آینه منظر شهری است که ابعاد ناملموس حیات مدنی همچون فقر و غنا، سلطه نهادها و ارزش های معین، سلایق زیباشناختیِ خرده فرهنگ ها، عمق تاریخی شهر، میزان ایمنی و امنیت جامعه، چگونگی احترام جامعه به قراردادهای اجتماعی و غیره، از طریق نظامی از نشانه ها امکان تجلی و بروز خارجی یافته و ارزیابی مثبت یا منفی را میسر می سازد
منظر شهری را می توان بر حسب نقش، مفهوم و سطح تکامل در یک طبقه بندی 4 دسته ای تحت عناوین منظر شهری آرایشی یا تزیینی، منظر شهری عملکردگرا یا برنامه محور، منظر شهری ادراکی یا زمینه گرا و منظر شهری پایدار یا هوشمند گونه شناسی کرد.
وقتی به منظر شهری فکر می کنیم، به یاد سخن جین جیکوبز Jane Jacobs می افتیم: » وقتی به یک شهر فکر می کنیم، بلافاصله خیابان های آن شهر به ذهن می آیند؛ اگر خیابان های آن زیبا و جالب باشند، به نظر زیبا می آید، در غیر این صورت شهری خسته کننده و ملال آور به نظر می رسد.« منظر شهری اهمیت اش از این رو است که اگر آن را نوعی هنر تلقی کنیم، پس نقش بسیار مهمی در گسترش و تعمیق تجربه زیباشناختی افراد دارد و فرصت مناسبی است برای آن که سواد بصری افراد جامعه ارتقا پیدا کند و از آن طریق آموزش های لازم را بگیرند.
منظر شهری می تواند توان رقابتی شهرها را افزایش دهد، از جنبه اقتصادی و آن چیزی که طراحی شهری را در حالت رونق قرار داده و بسیاری از شهرهای دنیا از این نظر برای خود استراتژی طراحی شهری تدوین کرده اند، جنبه کمک به توان رقابتی شهرهاست. طراحی شهری می تواند ارزش افزوده مشخصی را برای پروژه های عمرانی ایجاد کند و منظرشهری میتواند به عنوان سیستمی از نشانه ها برای پاتولوژی یا آسیب شناسی شهری مورد استفاده قرار گیرد.
بعضی مواقع طراحی شهری را مدیریت منظر شهری می نامیم ، که می تواند منظر عینی شهر باشد. Townscape یا منظر ذهنی شهر یا سیمای شهر Image Urban میباشد. در هر حال منظر شهری واسطه ای است که شهر را پدیدار می کند و ترسیمات تجریدی طراحان و معماران فقط در قالب منظر شهری تجربه واقعی و انسانی می شوند. ابعاد غیر کالبدی شهر هم از طریق این منظر شهری است که تجلی خارجی پیدا می کنند.
پس منظر شهری یک » سیستم« است که از سه زیرسیستم تشکیل شده: زیر سیستم منظر عینی شهری، منظر ذهنی شهر و منظر ذهنی ارزیابانه شهر و از تعامل بین این سه، منظر شهری به مفهوم کلی آن شکل می گیرد. در حقیقت منظر شهری یک شهر تلفیق سه نگاه است، نگاه از چشم فیزیولوژیک، نگاهی که نگاه چشم ذهن ماست و ذهن و حافظه دخیل می شود و نهایتاً بخش Affective یا تأثری عاطفی است که نگاه دل ماست و مبنای رفتار قرار می گیرد.
نما و مصالح در منظر شهری نمای شهر ها از گذشته های بسیار دور مورد توجه پادشاهان و مردم بوده است. بسیاری از بناهای قدیم مانند بناهای مصر باستان همچنان پابرجا هستند که با دیدن آنها می توان به اهمیت نما در زمان های گذشته پی برد. همانگونه که لباس باعث هویت بخشیدن ظاهری به افراد می شود. نما نیز به یک ساخته هویت می دهد.
امروزه با گسترش شهرنشینی و جاری شدن سیل جمعیت به سمت شهرها و حومه آنها و هر آنچه که انقلاب صنعتی و مدرنیسم برای جهانیان به ارمغان آورده، شاهد تاثیرهای متفاوتی از جوانب مختلف بر اذهان عمومی هستیم.فضای زندگی افراد در این بین در واقع می تواند یکی از مهم ترین عواملی باشد که به سکون یا به تحریک افکار برای بازدهی در مشاغل یا حتی در زندگی خصوصی، سمت و سویی قابل توجه ببخشد. این فضا از جایی که کانون زندگی های خصوصی افراد را در بر می گیرد آغاز می شود و به مراکز شغلی، تفریحی، بهداشتی، آموزشی و هرآنچه که لازمه زندگی شهری است سرایت می کند.
بحث نما سازی در ساختمان و ساخت بدنه شهری نیز بحثی هویتی و فرهنگی است، در نماهای شهری ما معمولا به هم ریختگی هایی مشاهده می شود که بیشتر ناشی از تقلیدهای کورکورانه از سبک های معماری است
